Kształtowanie wybranych ozów i form pokrewnych obszaru staroglacjalnego Niżu Polskiego w świetle badań geomorfologicznych i sedymentologicznych

Abstract

Głównym celem pracy jest określenie przebiegu kształtowania się ozów oraz form pokrewnych na obszarze staroglacjalnym Niżu Polskiego. Badania miały zweryfikować hipotezę: „Ozy obszaru staroglacjalnego Polski charakteryzuje wyjątkowa w inwentarzu form glacigenicznych indywidualność morfologiczna, sedymentologiczna oraz paleogeograficzna”. Badania terenowe zostały przeprowadzone w 7 obszarach testowych obejmujących wybrane ozy. Osady poddano analizie litofacjalnej, litogenetycznej, uziarnienia oraz kształtu i obtoczenia klastów żwirowych. Rekonstrukcję dynamiki przepływów określono na podstawie analizy paleohydraulicznej. Analiza morfologiczna została wykonana dla ozów skartowanych na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski oraz map topograficznych. Dominująca część ozów obszaru staroglacjalnego charakteryzuje się długością >3 km, szerokością od 100 do 300 m, wskaźnikiem wydłużenia >5, niewielką krętością (<1,2), fragmentacją (przeważnie od 2 do 5 odcinków) oraz orientacją zgodną z kierunkiem nasuwania się lądolodu. W ozach oraz formach pokrewnych można wyróżnić osady powstałe w 4 subśrodowiskach: kanale subglacjalnym, rozpadlinie lodowcowej, otwartym kanale i przetainie lodowcowej. Stwierdzono w nich liczne wspólne cechy litologiczne: dominację litofacji żwirowych, drobnienie osadów w górę profilu, obecność tekstury openwork, występowanie imbrykacji, dobrą orientację klastów żwirowych, pseudoantyklinalny układ warstw, obecność intraklastów i toczeńców oraz lokalne występowanie deformacji. W wykształceniu wielu ozów duże znaczenie miały zdarzenia powodziowe, które odpowiadają za akumulację znacznej części osadów. Ozy obszaru staroglacjalnego często mają charakter złożony i powstawały w kilku etapach. Główny etap sedymentacji przypadał na okres zaniku lądolodu, podczas przełomu fazy stagnacji i przejścia w lód martwy. Ozy obszaru staroglacjalnego Polski posiadają wspólne cechy morfologiczne, charakteryzuje je spójność sedymentologiczna i podobne następstwo subśrodowisk akumulacji osadów, które pozwalają na odróżnienie ich od innych form terenu.