Aus dem evangelischen Pfarrhaus in Lodz und Umgebung. Die Literatur der evangelisch-augsburgischen Dichterpfarrer 1839-1939. Eine kommentierte Anthologie

Abstract

Innerhalb von mehreren Dutzend Jahren entstand in Lodz eine Gesellschaft mit extremen sozialen Kontrasten, in der die ethnisch fremde (deutsche und jüdische) Bourgeoisie die führende Rolle spielte. In der Stadt dominierten zwei Schichten, die oben genannte Bourgeoisie und die Arbeiter. Irgendwo am Rande der Gesellschaft gab es noch eine begrenzte Zahl von Vertretern der Intelligenz. Die Mittelschicht, zu der Kleinindustrielle, Beamte und Vertreter der sogenannten freien Berufe wie Ärzte, Lehrer, Journalisten, Rechtsanwälte, Schriftsteller gehörten, existierte ebenfalls nur in geringem Maße. Aber Lodz brauchte solche Menschen, die eine wichtige Trägergruppe gesellschaftlicher Entwicklung und eine stabilisierende Kraft gewesen wären. Zu dieser Gruppe zählen Menschen, die sich um die geistige und moralische Entwicklung der Gesellschaft kümmern. Ihre Rolle beruht darauf, Kultur, Tradition und Glauben aufrechtzuerhalten und die ethischen Werte zu vermitteln. Die Lodzer Gesellschaft, die unter den Bedingungen des Kapitalismus aufwuchs, in dem Geld den wichtigsten Wert darstellte, benötigte eine besondere geistliche Fürsorge. Aus diesem Grund spielten die Geistlichen eine wichtige Rolle in der Stadt. Sie sollten in erster Linie den Glauben in der Gesellschaft verbreiten und für das Seelenheil der Bevölkerung sorgen. Die Lodzer Geistlichen lehrten nicht nur den Glauben oder spielten nicht nur die Rolle moralischer Autorität, oft fungierten sie als Vermittler, Erzieher im kulturellen Bereich. Oft griffen sie zur Feder, um ihre Gedanken zu Papier zu bringen. Sie verfassten literarische und publizistische Texte auf Deutsch oder Polnisch und veröffentlichten sie in lokalen Zeitungen und Zeitschriften oder seltener in Buchform. Das journalistische und literarische Schreiben war bei lutherischen Geistlichen besonders beliebt. Sie ermöglichten ein ästhetisches Gefühl in einer anderen Form als nur durch die Sonntagspredigt zu entwickeln, den Geschmack für das Schöne in der Kunst zu wecken und die Gläubigen dazu zu führen, ein Gefüge von sinnlichen und geistigen Werten des evangelisch-augsburgischen Glaubens in sich aufzunehmen. Diese Anthologie präsentiert einen kleinen Teil eines umfangreicheren Schrifttums evangelisch-augsburgischer Pastoren aus Lodz und Umgebung von 1839 bis 1939. Den Hauptteil des Bandes bildet die Textsammlung der deutschsprachigen Dichterpfarrer, darunter Philipp Kreutz, Rudolf Gundlach oder August Hermann Müller. Die Publikation ist eine kommentierte Anthologie, also eine Textsammlung mit einem ausführlichen Kommentar zur Geschichte der Stadt und der Entwicklung der evangelisch-augsburgischen Pfarreien aus Lodz und Umgebung im 19. und Anfang des 20. Jahrhunderts.

W ciągu kilkudziesięciu lat powstało w Łodzi społeczeństwo o skrajnych kontrastach społecznych, w którym wiodącą rolę odgrywała obca etnicznie (niemiecka i żydowska) burżuazja. W mieście dominowały dwie warstwy, wspomniana burżuazja i robotnicy. Gdzieś na marginesie społeczeństwa istniała jeszcze ograniczona liczba inteligencji. W niewielkim stopniu była również klasa średnia, do której należeli drobni przemysłowcy, urzędnicy państwowi oraz przedstawiciele tzw. wolnych zawodów, jak lekarze, nauczyciele, dziennikarze, prawnicy, pisarze. Łódź potrzebowała takich ludzi, którzy byliby ważnym nośnikiem rozwoju społecznego i siłą stabilizującą. Do tej grupy należą osoby, którym zależy na duchowym i moralnym rozwoju społeczeństwa. Ich rola opiera się na podtrzymywaniu kultury, tradycji i wierzeń oraz wpajaniu wartości etycznych. Społeczeństwo łódzkie, które kształtowało się w warunkach kapitalizmu, gdzie najważniejszą wartością był pieniądz, wymagało szczególnej opieki duchowej. Z tego powodu duchowieństwo odgrywało ważną rolę w mieście. Ich celem było przede wszystkim szerzyć wiarę w społeczeństwie i troszczyć się o wartości moralne. Duchowieństwo łódzkie nie tylko nauczało wiary czy pełniło rolę autorytetu moralnego, często pełniło rolę mediatorów i inicjatorów w sferze kultury. Duchowni często chwytali za pióro, aby przelać swoje myśli na papier. Pisali teksty literackie i publicystyczne w języku niemieckim lub polskim i publikowali je w lokalnych gazetach i czasopismach lub rzadziej w formie książkowej. Dziennikarstwo i twórczość literacka cieszyły się szczególną popularnością wśród duchowieństwa luterańskiego. Pozwoliły one rozwinąć poczucie estetyczne w innej formie niż tylko niedzielne kazanie, rozbudzić zamiłowanie do piękna i doprowadzić wiernych do przyswojenia wartości estetycznych i duchowych. Niniejsza antologia przedstawia niewielki wycinek obszerniejszego dorobku pastorów ewangelicko-augsburskich z Łodzi i okolic w latach 1839-1939. Główną część tomu stanowi zbiór tekstów niemieckojęzycznych pastorów-poetów, w tym Philippa Kreutza, Rudolfa Gundlacha czy Augusta Hermanna Müllera. Publikacja jest antologią opatrzoną w rozbudowany komentarz dotyczący dziejów miasta, rozwoju parafii ewangelicko-augsburskich w Łodzi i okolicach w XIX i na początku XX wieku oraz działalności duszpasterskiej wybranych pastorów.

Within several dozen years, a society with extreme social contrasts emerged in Lodz, in which the ethnically foreign (German and Jewish) bourgeoisie played the leading role. Two strata dominated in the city, the aforementioned bourgeoisie and the workers. Somewhere on the fringes of society there were still a limited number of intelligentsia. The middle class, which included petty industrialists, civil servants and representatives of the so-called liberal professions such as doctors, teachers, journalists, lawyers and writers, also existed to a small extent. But Lodz needed such people who would have been an important carrier of social development and a stabilizing force. This group includes people who care about the spiritual and moral development of society. Their role is based on upholding culture, tradition and beliefs and instilling ethical values. Łódź society growing up under the conditions of capitalism, where money was the most important value, needed special spiritual care. Because of this, the clergy played an important role in the city. They should primarily spread the faith in society and care for the salvation of the soul of the population. The Lodz clergy not only taught the faith or played the role of moral authority, they often acted as mediators, educators in the cultural sphere. They often took up pen to put their thoughts on paper. They wrote literary and journalistic texts in German or Polish and published them in local newspapers and magazines or, more rarely, in book form. Journalistic and literary writing was particularly popular with Lutheran clergy. They made it possible to develop an aesthetic feeling in a form other than just the Sunday sermon, to awaken a taste for the beautiful in art, and to lead the faithful to assimilate a set of sensual and spiritual values of the Evangelical-Augsburg faith. This anthology presents a small part of a more extensive body of writing by Evangelical-Augsburg pastors from Lodz and the surrounding area from 1839 to 1939. The main part of the volume is the collection of texts by German-speaking poet pastors, including Philipp Kreutz, Rudolf Gundlach and August Hermann Müller. The publication is an anthology with comments, i.e. a collection of texts with a detailed commentary on the history of the city and the development of Evangelical-Augsburg parishes in Lodz and the surrounding area in the 19th and early 20th centuries.