Czerwono-biało-czerwona Łódź: Lokalne wymiary polityki pamięci historycznej w PRL

Abstract

„Kto kontroluje przeszłość, kontroluje przyszłość. Kto kontroluje teraźniejszość, kontroluje przeszłość” – napisał swego czasu George Orwell. Im silniejsza, im bardziej opresyjna jest władza, tym łatwiej wprowadzać tę zasadę w życie. Co nie znaczy zarazem, że od tego rodzaju pokus wolne są rządy demokratyczne. Nawet jednak skrajnie autorytarne reżymy wiedzą, że implementowana odgórnie wizja przeszłości – szczególnie niedalekiej – nie może wisieć w próżni. Uprawiana przez nie polityka pamięci historycznej musi zatem – choćby częściowo – korespondować z autentycznymi odczuciami tych, do których jest adresowana. W czasach PRL odpowiednio sformatowany przekaz na temat II wojny światowej miał kluczowe znaczenie w procesie uwiarygodniania nowego systemu rządów. Równocześnie wydarzenia z lat 1939–1945 były silnie obecne w pamięci biograficznej obywateli powojennej Polski i w naturalny sposób współtworzyły fundamenty rodzimej „wspólnoty wyobrażonej”. Czerwono-biało-czerwona Łódź to zarówno opowieść o budowaniu wizerunku miasta „walki i pracy”, jak i analiza napięć między ustalanymi odgórnie wzorami interpretowania przeszłości a oddolnymi wyobrażeniami na jej temat. Waga poczynionych w pracy ustaleń wynika również z ich chwilami zaskakującej aktualności. Okazuje się bowiem, że mijają dekady, a pewne schematy narracyjne dotyczące okupacyjnych losów Łodzi – a w szerszym planie Polski – pozostają niezmienne. Warto zatem krytycznie spojrzeć na okoliczności ich powstania. Ku przestrodze.

My main object was to trace the most important threads in the state orchestrated official memory of World War II in Łódź in the Polish People's Republic. I was especially intrigued by the question of how the Communist authorities dealt with the problem of managing a collective memory of German occupation in the area that did not easily fit into a dominant interpretive framework of heroism or martyrdom, but was considered at the same time as a “red-city”, a symbolic capital of the leftist movement in Poland. Analysis of the available source material led me to select three case studies that also clearly overlapped with each other. Therefore, my study examines the official commemorations of the underground Communist youth group (the so-called Promieniści), the Polish Youth Custody Camp of the Security Police in Litzmannstadt (Children’s Camp) at Przemysłowa Street, and the Łódź ghetto. Consequently, this approach allowed me to build a three-dimensional model of Communist politics of memory in which we can observe to what extent those three main motifs influenced each other, and how in some periods of time a top-down attempt to shape collective memory of World War II conducted by authorities had to take into account the bottom-up pressure of different mnemonic actors and their agenda. As a result, it turned out that despite the passage of time certain institutional mechanisms and argumentative structures are still strongly present in discussions on recent Polish history. In this sense, my book sensitizes us to the problem of the durability of some interpretation schemes of a complicated past to which we are constantly exposed.