Polsko-łacińskie kontakty językowe w pigułce / I contatti linguistici latino-polacchi

Abstract

Artykuł stanowi syntetyczne opracowanie dziejów relacji między językiem polskim a łaciną — od momentu przyjęcia chrztu przez Mieszka I w 966 roku aż po czasy współczesne. Autorka ukazuje, w jaki sposób decyzja o przyjęciu chrztu w obrządku łacińskim zaważyła na przynależności Polski do kręgu kultury zachodnioeuropejskiej i jak łacina stała się przez stulecia językiem władzy, religii, nauki, prawa i kultury. W kolejnych częściach pracy przedstawiono rozwój tych kontaktów w pięciu zasadniczych etapach: „Zaślubiny z łaciną”, „Łacińskie średniowiecze”, „Łaciński renesans”, „Łaciński barok” i „Zmierzch dominacji łaciny”. W części poświęconej średniowieczu autorka opisuje rolę duchowieństwa w upowszechnianiu piśmiennictwa łacińskiego oraz wpływ łaciny na kształtowanie się stylu kancelaryjnego i kronikarskiego w Polsce. Analiza okresu renesansu ukazuje humanistyczny zwrot ku klasycznym wzorcom, rozwój druku i tłumaczeń z łaciny, a także wpływ łaciny na polską składnię, leksykę i styl. W rozdziale o baroku podkreślono znaczenie łaciny w edukacji jezuickiej i kulturze sarmackiej oraz jej rolę jako symbolu przynależności do cywilizacji zachodniej. Omówiono również zjawisko makaronizmu, które stało się przejawem ówczesnej maniery językowej i erudycji szlacheckiej. Ostatnia część dotyczy procesy stopniowego wypierania łaciny przez język polski w XVIII wieku, związany z reformami edukacyjnymi, oświeceniowym pragmatyzmem i wprowadzeniem języków nowożytnych do szkolnictwa. Mimo utraty dawnej pozycji łacina pozostawiła trwały ślad w polszczyźnie — w alfabecie, systemie słowotwórczym, leksyce, akcentowaniu oraz stylach funkcjonalnych (naukowym, kancelaryjnym, biblijnym).

The article provides a concise overview of the historical relationship between the Polish language and Latin — from the baptism of Mieszko I in 966 up to modern times. The author shows how the decision to adopt Christianity in the Latin rite determined Poland’s affiliation with Western European culture and how Latin became, for centuries, the language of authority, religion, science, law, and culture. The study traces the evolution of these contacts through five main stages: “Marriage with Latin”, “The Latin Middle Ages”, “The Latin Renaissance”, “The Latin Baroque”, and “The Decline of Latin Dominance”. In the section devoted to the Middle Ages, the author discusses the clergy’s role in spreading Latin writing and the influence of Latin on the development of administrative and chronicle styles in Poland. The analysis of the Renaissance period highlights the humanist return to classical models, the rise of printing and translations from Latin, as well as the influence of Latin on Polish syntax, vocabulary, and style. The Baroque chapter emphasizes the role of Latin in Jesuit education and Sarmatian culture, as well as its status as a symbol of belonging to Western civilization. The phenomenon of macaronism is also discussed as a manifestation of linguistic fashion and noble erudition of the time. The final part focuses on the gradual replacement of Latin by Polish in the eighteenth century, connected with educational reforms, Enlightenment pragmatism, and the introduction of modern languages into schools. Despite losing its dominant position, Latin left a lasting mark on the Polish language – in its alphabet, word-formation system, vocabulary, accentuation, and functional styles (scientific, administrative, and biblical).