Polskie doświadczenia w zakresie badania granic reliktowych i krajobrazu pogranicza

Abstract

Polska jest obszarem o szczególnym w Europie natężeniu zmian granic międzypaństwowych w ciągu ostatnich wieków, ustępującym chyba tylko Bałkanom, co bez wątpienia miało duży wpływ na krajobraz kulturowy naszego kraju. Że tak jest istotnie, wiadomo niemal powszechnie, wystarczy spojrzeć na mapę sieci komunikacyjnej – gęstej w byłym zaborze niemieckim i znacznie rzadszej w zaborze rosyjskim. Niestety badania trwałości i zmienności granic oraz ich wpływu na krajobraz kulturowy pogranicza nie zajmują w polskiej geografii politycznej znaczącej pozycji oraz brak im długiej tradycji. Incydentalnie pojawiły się w końcu lat 60. XX w., a rozwinęły dopiero w połowie lat 80. Początkowo prowadzono je wyłącznie w łódzkim ośrodku geograficznym, a zastosowana metodologia badań miała charakter wybitnie scjentystyczny. Wiodącymi badaczami w tym ośrodku, zajmującymi się problematyką granic reliktowych, byli Marek Koter i Marek Sobczyński, którym udało się stworzyć w Łodzi największy ośrodek polskiej geografii politycznej. Od lat 90. w badaniach granic reliktowych prowadzonych w Łodzi pojawiły się metody nauk społecznych (socjologii), a ich zastosowanie wiązało się z poszerzeniem spektrum badań o kwestie świadomości mieszkańców byłych pograniczy. Przemiany ustrojowe w latach 90. XX w., dokonujące się po upadku systemu komunistycznego, przyniosły zwiększenie liczby ośrodków geograficznych badających granice reliktowe w Polsce o kolejne dwa miasta – Wrocław i Kraków. W obu tych ośrodkach, choć akceptowano metodologię zaproponowaną przez ośrodek łódzki, to znacznie większy nacisk położono na metodologię nauk społecznych, odchodząc od czysto scjentystycznego wzorca. Choć w Polsce jest kilkanaście geograficznych ośrodków badawczych, to w pozostałych nie podjęto dotąd studiów nad granicami reliktowymi, a badania z zakresu geografii politycznej prowadzi się jeszcze tylko w Warszawie, Gdańsku, Poznaniu i Opolu.