Le Roman d'idée et le roman-essai

Abstract

Problem ideologii dzieła literackiego wywołuje często żarliwe dyskusje i kontrowersje. Niektórzy teoretycy literatury oraz krytycy wypowiadają się za pełną autonomią sztuki i uważają dzieło literackie za wytwór działający wyłącznie w sensie estetycznym, inni zaś traktują literaturę jako element nadbudowy, będący nie tylko odzwierciedleniem rzeczywistości, ale także kierunków jej rozwoju. Powieść, jako gatunek epiki, z natury rzeczy zajmuje się zjawiskami występującymi poza człowiekiem i przedstawia stosunek człowieka do świata zewnętrznego, a więc i jego ideologię. Takie stanowisko reprezentuje szereg teoretyków i pisarzy, nawet nie związanych z marksizmem. Istnieją jednak powieści, w których problemy ideologiczne wysuwają się na pierwszy plan; proponuje się więc wprowadzenie określenia „powieść idei”, rozumiana jako powieść o ideologii — podobnie jak to się dzieje w stosunku do powieści politycznej lub historycznej. Nie można jednak utożsamiać powieści idei z powieścią tendencyjną (z tezą), gdyż cechą tej ostatniej, traktowanej często jako literatura drugorzędna, jest przerost problematyki nad kształtem artystycznym utworu i wynikający stąd schematyzm fabuły, postaci itp. O wartości artystycznej dzieła literackiego nie można także sądzić na podstawie słuszności prezentowanej problematyki, gdyż w tym wypadku oceniałoby się poglądy pisarza, a nie jego dzieło (ten postulat nie neguje możliwości, a niekiedy nawet konieczności krytyki pisarza za jego poglądy sprzeczne z tendencjami postępowymi, humanistycznymi itp.). Teoretykiem pojawiającego się coraz częściej w literaturze teoretycznej i krytycznej terminu „powieść eseistyczna” jest Alberto Moravia. Włoski pisarz uważa, że właśnie tego rodzaju powieść jest najbardziej odpowiednia dla epoki kryzysu, jaki przeżywa świat współczesny. O powieści eseistycznej pisze też rosyjski teoretyk literatury Kożynow, nie podając jednak bliższych określeń terminu, natomiast Bruno Berger rozpatruje szerzej tzw. eseistyczny styl powieści. Analiza problemu pozwala na stwierdzenie, że powieść eseistyczna posiada Szereg zbieżnych cech z powieścią idei, lecz nie prezentuje określonej ideologii. Powstanie tego rodzaju powieści jest wyrazem kryzysu przekonań pewnej części pisarzy, którzy nie dostrzegają możliwości reprezentowania jakiegoś programu pozytywnego. Przedstawieniem problematyki właściwej dla powieści eseistycznej towarzyszą zwykle nowe środki techniki literackiej, w różny zresztą sposób stosowane przez poszczególnych pisarzy.