La narrativa republicana durante la guerra de España y su misión social

Abstract

Artykuł jest próbą pierwszej całościowej prezentacji wojennej prozy hiszpańskiej obozu republikańskiego, ze szczególnym uwzględnieniem funkcji perswazyjnej tekstów pisanych w większości dla doraźnych celów agitacyjno-propagandowych. Szczegółowy przegląd publikacji czasopiśmienniczych i książkowych z lat 1936—38 (były wśród nich fabularyzowane reportaże, książeczki dla dzieci broszury i komiksy kierowane do żołnierzy, zbiory opowiadań i nowel, wreszcie powieści) pozwala ukazać zróżnicowanie stosowanych form przekazu i znaczenie materiału ilustracyjnego (satyryczne rysunki o treści politycznej, wymowne fotografie) oraz rymowanych komentarzy i pouczeń, tzw. aleluyas. Zawartość ideologiczno-propagandowa tych dzieł jest dość jednorodna i odpowiada potrzebom walczącej Republiki, służąc mobilizacji mas ludowych do jej obrony przed przeciwnikiem utożsamianym z siłami międzynarodowego faszyzmu. Apologizowaniu wojennych wyczynów własnego obozu towarzyszyło stałe podkreślenie „zdradzieckiego” i „barbarzyńskiego” postępowania wroga. Zabiegi takie, wzbudzające nienawiść i chęć zemsty, były szczególnie istotne w warunkach wojny domowej, gdy przychodziło walczyć z ludźmi mówiącymi tym samym językiem, synami tego samego narodu. Świadomość bratobójczego charakteru wojny i bezsilności pisarzy wobec tragedii rozdartego sprzecznymi dążeniami i ideałami narodu, dochodziły do głosu bardzo rzadko, ustępując miejsca skrajnej. świadomie fałszującej rzeczywistość propagandzie. Konstrukcja owych utworów opiera się na prostych schematach fabularnych, czerpiących z tradycji „powieści rozwojowej”, a także radzieckiej epiki rewolucyjnej; częsta jest też stylizacja na formy paradokumentalne (dziennik wojenny, kronika, reportaż). Zwraca uwagę nikła obecność wątków romansowych, tak nieodzownych w gatunku powieściowym i — dodajmy — tak umiejętnie wykorzystywanych przez bardziej sprawnych literacko pisarzy obozu frankistowskiego dla podtrzymania zainteresowania czytelnika przebiegiem akcji i losami bohatera; na tym tle proza republikańska prezentuje się dość ascetycznie, co ma swoje głębsze uzasadnienie w propagandzie Republiki, każącej żołnierzom odrzucić wszelkie pragnienia natury erotycznej, zastępując je sportem, lekturą i innymi „zdrowymi” rozrywkami. Mimo swego instrumentalnego charakteru i treściowej monotonii, twórczość ta spełniła swą misję społeczną, odpowiedziała bowiem szybko i sprawnie na potrzeby chwili, w której pisarze hiszpańscy marzyli o tym, by ich „pióro warte było pistoletu” (słowa Antonia Machado), przenosząc wymogi Historii nad wymogi Sztuki. Wojenna proza republikańska, na równi z prozą obozu nacjonalistycznego, stała się współczynnikiem procesu dziejowego, choć trudno jest po upływie półwiecza ocenić, na ile zamierzone oddziaływania stały się oddziaływaniami rzeczywistymi. Tego — powtórzmy za Michałem Głowińskim — z samych utworów odczytać nie można. Są one wszakże świadectwem wymownym, żywym i pulsującym namiętnościami; godnymi wydobycia z zapomnienia, na jakie lenistwo hiszpańskich historyków literatury je skazało.