Skalowowie/Szalweńczycy ‒ element bałtyjski w organizacji militarnej władztwa Zakonu Niemieckiego w Prusach

Abstract

Artykuł dotyczy stworzonego przez zakon niemiecki na północno-wschodnich obrzeżach Prus osadnictwa militarnego autochtonicznych Skalowów. Niemal dwie dekady po zniszczeniu skalowskiej wspólnoty plemiennej, w latach dziewięćdziesiątych XIII stulecia zakon niemiecki osadził pewną część wojowników skalowskich niedaleko Ragnety, tworząc tym samym istotne narządzie militarne, które znacząco zwiększało jego potencjał militarny w tym rejonie. W tekście została omówiona historia Skalowów/Szalweńczyków od końca XIII aż po drugą ćwierć XV w. Przeanalizowane zostały przemiany osadnicze, jakim podlegali Szalweńczycy, najpierw skoncentrowani w 1292/1293 r. w Schalauerburgu, a następnie po 1365/1369 r. przy zamkach w Ragnecie, Splitter, Neuhaus i Tylży. Omówiono także próby ich rozsiedlania po kraju, które podejmował zakon niemiecki. W dalszej kolejności podjęto problematykę liczebności Szalweńczyków i czynników jej spadku w pierwszej ćwierci XV w. Szczegółowej analizie poddane zostały relacje wojowników szalweńskich względem zakonu niemieckiego, jak również formy ich stałego utrzymywania przez korporację zakonną oraz różnorodne postacie mniej lub bardziej regularnego wspierania ze strony braci zakonnych. W tak zarysowanym kontekście przedstawione zostały różnorodne funkcje militarne, jakie wojownicy szalweńscy spełniali w strukturach militarnych władztwa pruskiej gałęzi zakonu niemieckiego, zaczynając od transportu korespondencji, przez służbę w charakterze przewodników, wykonywanie akcji wywiadowczych, pełnienie straży na obszarach tzw. Wielkiej Puszczy w prusko-żmudzko-litewskiej strefie przejściowej, działania łupieżcze (tzw. struteria), kończąc na wspieraniu załogi zamku zakonnego w Ragnecie i udziale w wyprawach wojennych Zakonu, gdzie Szalweńczycy bądź wchodzili w skład kontyngentu ragneckiego, bądź też tworzyli odrębny zastęp. Aczkolwiek grupy wojowników szalweńskich z pewnością nie miały charakteru dominującego komponentu w strukturach militarnych władztwa zakonu niemieckiego w Prusach, to jednak z uwagi na swoją bliskość względem nadniemeńskiego obszaru działań wojennych i znakomitą znajomość tamtejszych warunków terenowych i militarnych, znacząco zwiększały wydajność działań militarnych Zakonu w długiej wojnie z Litwą, trwającej od końca XIII do początków XV stulecia. Niniejszy artykuł powstał w związku z realizacją projektu badawczego pt. Słownik historyczno-geograficzny Prus w średniowieczu i u progu epoki wczesnonowożytnej, t. 1: Prusy Dolne, t. 2: Warmia, finansowanego przez Ministerstwo Edukacji i Nauki w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki (Nr 0151/NPRH5/H11/84/2017) w latach 2017–2025

This article deals with the military settlement of the autochthonous Scalovians created by the Teutonic Order on the north-eastern edges of Prussia. Almost two decades after the destruction of the Scalovian tribal community, in the 1290s the Teutonic Order settled a number of Scalovian warriors near Ragnit, thus creating an important military tool that significantly increased its military potential in the area. The text discusses the history of the Scalovians/ Schalvians from the end of the 13th century until the second quarter of the 15th century. It analyses the settlement changes the Scalvinians underwent, first concentrated in 1292/1293 at Schalauerburg and then after 1365/1369 at the castles of Ragnit, Splitter, Neuhaus and Tilsit. Attempts by the Teutonic Order to settle them around the country are also discussed. The issue of the Schalvians numbers and the factors of their decline in the first quarter of the 15th century is addressed next. The relationship of the Schalvian warriors to the Teutonic Order is analysed in detail, as are the forms of their permanent maintenance by the Order’s corporation and the various forms of more or less regular support by the brethren. In this context, the various military functions performed by Schalvian warriors in the military structures of the Teutonic Order’s dominion in Prussia are presented. They ranged from transporting correspondence to serving as guides, carrying out reconnaissance, guarding the areas of the Große Wildnis (‘Great Forest’) in the Prussian-Žemaitian-Lithuanian transition zone, looting (so-called struterie), supporting the crew of the Order’s castle in Ragnit and taking part in the Order’s war expeditions, where the Schalvians were either part of the Ragnit military contingent or formed a separate detachment. Although groups of Schalvian warriors were certainly not a dominant component of the military structures of the Teutonic Order’s dominion in Prussia, due to their proximity to the Neman (Nemunas) area of warfare and their excellent knowledge of the terrain and military conditions there, they significantly increased the efficiency of the Order’s military operations in the long war against Lithuania lasting from the end of the 13th to the beginning of the 15th century.