On three types of deductive models in genre theory

Abstract

Termin genre używany jest aktualnie w teorii literatury dla oznaczenia albo specyficznego układu historycznego, którego pojawienie się ograniczone jest do jednego okresu, szkoły lub prądu (np. romantyczna opowieść poetycka), albo do bardziej abstrakcyjnego, ahistorycznego typu literatury (np. poemat miłosny, tragedia). Każda teoria dedukcyjna wszystkich istniejących lub wszystkich możliwych gatunków literackich stara się wyprowadzić je do niewielkiej liczby podstawowych typów ahistorycznych, wywodząc jednocześnie zasady dla różnych możliwych sposobów konkretyzacji tych podstawowych typów. Każda taka konkretyzacja będzie odpowiadać jakiemuś rzeczywistemu lub ewentualnemu historycznemu gatunkowi literackiemu. Każdy podstawowy typ literatury musi zawierać wybór elementów językowych, kompozycyjnych i przedstawieniowych (tematycznych) oraz wybór funkcji (np. ekspresyjna, opisowa, symboliczna); musi zawierać model wzajemnych zależności tych elementów oraz zharmonizowanie elementów i funkcji. Podstawowe elementy, funkcje i zależności są zdeterminowane przez estetykę, językoznawstwo i teorię literatury. Nie możemy jednak sporządzić listy najbardziej zasadniczych typów literatury, ponieważ elementy podstawowe, funkcje i zależności, które składają się na te typy, są zmiennymi niezależnymi. Nie znamy żadnych ograniczeń ani odwiecznych praw rządzących ich układami. W rezultacie każda logicznie możliwa kombinacja tych składników jest jednakowo przekonywająca i w ten sposób mamy wielką ilość ewentualnych typów zasadniczych literatury. Wskutek tego nie możemy opracować uniwersalnej teorii dedukcyjnej dla wszystkich możliwych gatunków literackich. Bardziej ograniczony w swym zasięgu, lecz i bardziej możliwy do przyjęcia rodzaj teorii dedukcyjnej rozważa oddzielnie każdy specyficzny gatunek literacki i stara się przedstawić regularności, jakimi odznacza się ten gatunek, za pomocą „gramatyki rodzaju” („gramatyki gatunku”). Takie regularności będą od tej pory przedstawione w kategoriach „systemów instrukcji, które ponoszą odpowiedzialność za ich pojawienie się” (J. Levy). Ograniczenia co do selekcji i układu elementów i funkcji (tzn. co pisarz może, musi i czego nie powinien robić w danym wypadku), które są sformułowane przez każdą taką gramatykę, są w rzeczywistości sformalizowaną wersją wewnętrznej logiki lub poetyki charakterystycznej dla danego gatunku historycznego. Te ograniczenia mogą często przybierać formę hierarchicznej serii kolejnych decyzji, charakteryzujących się jeszcze bardziej specyficznymi ograniczeniami typu selekcyjnego. Takie gramatyki rodzaju (gatunku) są jasnym, oszczędnym i wydajnym sposobem opisania specyficznych konwencji, które kryją się za każdym gatunkiem historycznym. Te gramatyki nie mogą jednakże wyjaśnić, dlaczego z olbrzymiej liczby różnych, teoretycznie możliwych, konwencji w danym okresie i danej kulturze powstały właśnie takie, a nie inne konwencje. Wyjaśnień co do powstania i specyficznego charakteru jakiegokolwiek systemu gatunkowego można oczekiwać dopiero wtedy, gdy przejdzie się od tekstów do kontekstów. Dla każdego z takich systemów musimy skonstruować aktualny zespół czynników kulturowych, które przyczyniły się do powstania gatunku, umotywowały jego powstanie i stanowiły jego przyczynę i rację bytu. Te czynniki są dla nas dostępne najłatwiej poprzez doktrynę estetyczną i literacką wyznawaną przez pisarzy, krytyków i czytelników w danym okresie lub prądzie literackim. Każda z takich doktryn zawiera postulaty ogólne, dotyczące charakteru literatury i jej ogólnej roli (np. imitacja, ekspresja, prodesse et delectare), i wynikające z nich twierdzenia o różnych właściwych sposobach selekcji i rozmieszczenia elementów literackich, tak by tworzyły odrębne układy, z których każdy odznacza się własną specyficzną rolą i własnym celem. Historia literatury i historia myśli krytycznej są więc niezbędne przy wyjaśnianiu konwencji gatunkowych i ich zmian. Doktryny estetyczne i literackie, które warunkują sytuację w dziedzinie rodzaju literackiego w każdym okresie lub prądzie literackim, tkwią zwykle w szerszym systemie koncepcji i pojęć, takim jak specyficzna filozofia, religia lub psychologia. Pisarze, krytycy i czytelnicy danego okresu lub szkoły uważają, że system ten jest bardziej zasadniczy niż same doktryny literackie i że posiada status normatywny vis-d-vis systemu literackiego. Dzięki temu badacz gatunków literackich może połączyć zjawiska dotyczące gatunków z szerszym systemem ideologicznym rozpowszechnionym w danym okresie lub prądzie literackim.