Свободный стих в его отношении к системам стихосложения

Abstract

Pierwsze próby teoretycznego ujęcia „wiersza wolnego” sięgają początków XX w., choć swymi korzeniami tkwi on w odległej przeszłości wersyfikacyjnej. Istotnym zadaniem nauki jest ustalenie stosunku vers libre do systemu wersyfikacyjnego panującego w konkretnych warunkach rozwoju historycznego tej czy innej poezji narodowej. Historia form swobodnych w wersyfikacji ukraińskiej zaczyna się od przedpiśmiennej poezji ludowej, od form recytatywnych dum, płaczów i pieśni dziadowskich. W ukraińskiej sylabice (od XVI do XVIII w.) w opozycji do kanonicznego wielozgłoskowca pozostawały początkowo wiersze różnozgłoskowe, najczęściej rymowane, później zaś podstawowe rygory tego wiersza zostały zachwiane wskutek wzrostu roli akcentu. Układ akcentów naruszył kanon sylabiczności, dając poetom więcej swobody w posługiwaniu się materiałem językowym, lecz równomierność rozłożenia akcentów w obrębie wersów bardzo szybko doprowadziła do wykształcenia nowego kanonu — mianowicie sylabotonizmu. Nowe formy wiersza wolnego dał Taras Szewczenko, który połączył doświadczenia płynące z historycznego rozwoju ukraińskiego wiersza ludowego i literackiego (połączenie wersów różnomiarowych, recytatyw, izosyntaksa). W poezji poszewczenkowskiej ukształtowały się dwa sposoby rozumienia form swobodnych: 1) wolność w traktowaniu kanonu sylabotoniczności, 2) formy „swobodne” rozwijające się w obrębie panującego systemu wersyfikacyjnego. Z pojawieniem się systemu tonicznego ujawniły się podobieństwa jego intonacji z vers libre (frazowość wiersza), jednakże ten ostatni wyraźnie unika rygorów tonika, podobnie jak jego rytmika pozbawiona jest jakichkolwiek składników ilościowych. Przy rozstrzyganiu problemu vers libre przed badaczami stoi kilka zagadnień ogólnych, wśród których bezspornie na miejscu pierwszym znajduje się odpowiedź na pytanie, czy można go uznać za swego rodzaju system. Badacze mają na ten temat różne zdania. A. Żowtis rozpatruje wiersz wolny jako „wybuch metryczny”, S. Skwarczyńska, L. Timofiejew i B. Tomaszewski poszukują systemowości w jego cechach intonacyjno-syntaktycznych, F. Straus i J. Sabol zrównują go w prawach z którymkolwiek ze znanych systemów, I. Becher mówi o surowych wymaganiach stawianych wierszowi wolnemu, B. Mejłach przeciwnie, widzi w nim naruszenie zasad proporcji rytmicznej. Drugim ważnym zagadnieniem dotyczącym werlibryzmu jest jego narodowa specyficzność. Próby znalezienia faktycznych założeń vers libre związanych z narodowymi właściwościami języka i wiersza należą w rosyjskiej wersologii do A. Kwiatkowskiego, G. Szengeliego, L. Timofiejewa, M. Sztokmara i A. Żowtisa, podobnymi zagadnieniami zajmuje się autor bułgarski L. Lewczew oraz autor ukraiński A. Kacnelson; M. Dłuska i S. Skwarczyńska ukazują różnorodności form wierszaw olnego w poezji polskiej, K. Horalek, M. Ćervenka i J. Hrabak — w czeskiej, F. Straus i J. Sabol — w słowackiej. Wiersz wolny kształtuje się na gruncie wersyfikacji narodowej i narodowej specyficzności językowej, lecz jako fakt wersyfikacyjny posiadający właściwości typologiczne jest on zjawiskiem międzynarodowym. Jednakże poszukiwanie „inwariantu” tego wiersza należy uznać za wyraźną skrajność współczesnej wersologii, odrywającej problematykę jego badań od konkretnego gruntu literackiego. Droga do ujawnienia tajników twórczych vers libre wiedzie poprzez badanie jednolitości jego wewnątrzwierszowej budowy. Na uwagę zasługują tu wywody J. Hrabaka o segmentacji materiału językowego na gruncie właściwości semantycznych, dwuczłonowy schemat wykryty przez M. Cervenkę w wierszu czeskim, twierdzenie G. Szengeliego o staroruskich źródłach rosyjskiego wiersza wolnego, poświadczone dokonaną przez A. W. Pozdniewa charakterystyką systemu dowolnego, próby A. Żowtisa znalezienia dla wiersza wolnego powtarzającej się miary wariantnej. W zakresie problematyki badań nad właściwościami wiersza wolnego udzielono mniej więcej zadowalających odpowiedzi na parę pytań, stwierdzając 1) jego niespójność ze znanymi systemami klasycznymi, 2) jego zmienność w toku ogólnej ewolucji wersyfikacyjnej, 3) istnienie jego typologicznych właściwości realizujących się w konkretnych formach narodowych. Nie zbadane zostały do końca jednostki czasowe i przestrzenne właściwe dla vers libre oraz istota jego kadencji wierszowej wyznaczającej właściwą granicę wersu.