Saga rodzinna w literaturze polskiej XXI wieku. Konwencja czy kontestacja?

Abstract

Publikacja redefiniuje gatunek sagi rodzinnej, konfrontując najnowsze reprezentacje literackie z modelem tradycyjnej powieści rodzinnej, i bada zależności między ewolucją gatunku a przeobrażeniami zachodzącymi w modelu rodziny. Funkcjonujące w nauce definicje sagi rodzinnej (powieści rodzinnej) są niewystarczające, by określać najnowszy materiał literacki, czyli powieści o tematyce rodzinnej powstające na początku XXI w. Saga rodzinna jako gatunek silnie związany z życiem pozaliterackim rozwija się wraz ze zmianami zachodzącymi w modelu rodziny – stanowią one kulturowy kontekst badań, w których wykorzystano metodologię literaturoznawczą (genologia, poetyka), z zakresu studiów kulturowych i nauk społecznych (m.in. feminizm i gender studies). Analizie poddane zostały wybrane polskie utwory literackie powstałe w latach 2005–2015: Piaskowa Góra (Joanna Bator), Saturn (Jacek Dehnel), Stulecie Winnych (trylogia; Ałbena Grabowska), Dom na rozlewiskiem (trylogia mazurska; Małgorzata Kalicińska), Rodzina O. (Ewa Madeyska), Chochoły (Wit Szostak), Włoskie szpilki i Szum (Magdalena Tulli). Badania te wskazują na dwie drogi ewolucji gatunku: pierwsza stanowi kontynuację tradycyjnego modelu sagi rodzinnej, a należące do niej reprezentacje literackie (sagi konwencjonalne) zachowują wierność wypracowanemu wówczas modelowi rodziny i powielają większość elementów z zakresu poetyki; na drugiej drodze znalazły się utwory (sagi kontestacyjne), które czerpią z tradycji genologicznej, ale dokonują jej krytycznej reinterpretacji. W zakończeniu zaproponowano wprowadzenie dla nich terminu „antysaga”, dotąd niefunkcjonującego w dyskursie naukowym. Analiza materiału literackiego pozwala wykazać związek między rozwojem badań kulturowych i ewolucją modelu rodziny a sagą rodzinną.

This publication redefines the family saga genre, confronting recent literary representations with the model of the traditional family novel, and explores the relationship between the evolution of the genre and transformations in the family model. Academic definitions of family saga (family novel) to date are inadequate to describe recent literary material, i.e., family-themed novels written in the early twenty-first century. Selected Polish literary works written between 2005 and 2015 were analyzed: Piaskowa Góra (Joanna Bator), Saturn (Jacek Dehnel), Stulecie Winnych (trilogy; Ałbena Grabowska), Dom na rozlewiskiem (trilogy; Małgorzata Kalicińska), Rodzina O. (Ewa Madeyska), Chochoły (Wit Szostak), Włoskie szpilki and Szum (Magdalena Tulli). This research points to two ways in which the genre has evolved: the first is a continuation of the traditional model of the family saga, and the literary representations belonging to it (conventional sagas) remain faithful to the model of the family developed at the time and reproduce most of the poetic elements; the second way in which the saga has evolved includes works (contestation sagas) that draw on the genological tradition but at the same time critically reinterpret it. In conclusion, it is proposed to introduce for such representations of family sagas the term "anti-saga" hitherto unfunctional in scientific discourse. The analysis of the literary material allows us to demonstrate a significant relationship between the development of cultural research and the evolution of the family model and the genre of the family saga.