Ins Sichtbare hineingleiten – Kafkas Kunstbetrachtungen in den Tagebuchaufzeichnungen der Reisetagebücher und Quarthefte

Abstract

Der Artikel geht dem Zusammenspiel von visueller Wahrnehmung und literarischer Bedeutungsbildung in den Kunstbetrachtungen der Reisetagebücher und Quarthefte Kafkas nach. Zu Beginn des 20. Jahrhunderts gewinnt die Medienkonkurrenz zwischen Literatur und Kunst, Text und Bild angesichts der Sprachkrise besondere Brisanz. In Kafkas Notizen wird eine interpretierende Transformation der Ekphrasis vollzogen, im Zuge deren die Beschreibungen von Kunstwerken sich als von kulturellen Versatzstücken durchtränkt erweisen und das auratische Kunsterlebnis von Reflexion überlagert wird. Dabei werden Skulpturen und die im Traum oder in der Erinnerung imaginierten Bilder als ein über Perspektiven organisierter Raum konzipiert, der auch den Betrachter involviert. Auch der Blick in den Spiegel und Beschreibungen von Photographien legen den Zusammenhang von Medialität und Reflexivität offen.

The article is an attempt to establish a productive connection between visual perception and literature on the example of Kafka’s diaries and travel diaries, shedding light on the mutual influence and interaction between literature and the fine arts. In the beginning of the 20th century literature deals with the challenge of visual arts, in literature commonly referred to as „ekphrasis“. The article analyzes the transformation of ekphrasis in Kafka’s diaries. Visual arts settle the restless modern perception and mind, project distinct frames of perception and thus organize experiences and provide specific horizons of understanding. Kafka’s diaries confirm a particular interest in perspective, sculpture and also imagined paintings being conceived as a space integrating different angles of view, incorporating the onlooker. Descriptions of the mirror and photographies show the relation between reflexivity and mediality.

Niniejszy artykuł bada wzajemne relacje między procesami wizualnego postrzegania a konstruowaniem literackich znaczeń, jakie zachodzą w zapiskach zebranych w tzw. ‚Quarthefte‘ oraz dziennikach podróży Kafki. Kontekstem jest kryzys języka, który w obszarze literatury niemieckojęzycznej na przełomie wieków XIX i XX popycha literaturę ku sztukom wizualnym. W szkicach Kafka przedstawia swoistą wersję literackiej tradycji ekphrasis, w której ewidencja rodząca się z kontemplacji dzieła sztuki ustępuje miejsca refleksji. Perspektywistyczne ujęcie przestrzeni, któremu diarysta poświęca szczególną uwagę w opisach skulptur i obrazów rodzących się w imaginacji marzeń sennych albo wspomnień zmienia się w wielopłaszczyznową konstelację spojrzeń tworzącą wspólną przestrzeń łączącą oglądającego z dziełem sztuki. Także lustro i fotografia w zapiskach Kafki ujawniają relację między medialnością i refleksyjnością.