Polish historical antecedents of surrealism in drama

Abstract

Praca wskazuje wyprzedzenia francuskiego nadrealizmu w dramacie polskim RIX i XX w. na kilku wybranych przykładach. Jest ona poprzedzona metodologicznym uzasadnieniem przedsięwzięcia tego rodzaju. Zdaniem autora badanie antecedencji z jednej strony wzmacnia poczucie ciągłości procesu literackiego, z drugiej wpisuje prądy i zjawiska literackie w szerszy kontekst czasowy i przestrzenny, otwiera perspektywy tego, co się nazywa literaturą powszechną. Pierwszym wybranym przykładem antecedencji nadrealistycznej jest niedokończony dramat Juliusza Słowackiego z epoki mistycznej Samuel Zborowski. Ze względu na czytelnika obcego, któremu ten trudny utwór jest niedostępny, autor streszcza jego główne wątki oraz analizuje jego główne wiązania strukturalne. Na tej podstawie dochodzi do wniosku, że nie mieści się on w ramach żadnej z poetyk, które Słowacki kolejno przyjmował w swojej twórczości, i daje się wyjaśnić na podstawie poetyki dramatu nadrealistycznego. Oto kilka wskazanych rysów: odrzucenie spójności fabuły i jednolitości charakterów, zawieszenie prawa przyczynowości, zlekceważenie kategorii czasu i przestrzeni, wreszcie wprowadzenie, obok i ponad postaciami dramatycznymi, postaci próbnie określonej jako „a virtual dreamer” (co by po polsku można oddać terminem: wirtualny podmiot śniący). Drugi przykład, Akropolis Stanisława Wyspiańskiego, stanowi przedmiot bardziej szczegółowego opisu, i wielostronnej analizy strukturalnej. Założenie, że jest to utwór wyprzedzający poetykę nadrealistyczną, prowadzi do przeciwstawienia się wszystkim dotychczasowym głosom (nie brak ich także w obecnej chwili), które mu zarzucały niezborność dramatyczną. Jest on niezborny z punktu widzenia poetyki tradycyjnej, ponieważ odrzuca najbardziej nietykalną z trzech „jedności”: jedność akcji. Zgodnie z teorią i praktyką nadrealizmu zastępuje ją jednością idealną, jednością życia psychicznego. Ta jedność jest szczegółowiej wskazana przez ujęcie Akropolis jako struktury, którą można określić terminem „the topocosm”, jako archetypu strukturalnego obejmującego cały świat widzialny i niewidzialny, zmysłowy i nadzmysłowy, przeszły, aktualny i przyszły. To prowadzi do próby wyjaśnienia dramatu Wyspiańskiego w kategoriach psychologii zbiorowej C. G. Junga, do podkreślenia jego synkretycznego i uniwersalnego charakteru oraz do formuły: „dramat kultury, dramatyczny sen o kulturze judeo-grecko-chrześcijańskiej i jej metafizycznych przesłankach”. Dopełnia tej analizy szkicowe oświetlenie Akropolis przy użyciu kategorii Freudowskich, w szczególności Freudowskiej teorii marzeń sennych. Także w odniesieniu do tego utworu artykuł niniejszy stosuje pojęcie „wirtualnego podmiotu śniącego”, wskazując go w postaci Dawida jako autokreacji, autoprojekcji poety. Końcowa część jest poświęcona nie roztrząsaniu pojedynczego dzieła, ale całej twórczości jednego dramatopisarza — Stanisława Ignacego Witkiewicza. Jest ona ujęta jako dramat nadrealistyczny avant la lettre, urzeczywistniony od razu w pełnej i skrajnej postaci, wyprzedzający również jego przedłużenia: „teatr okrucieństwa” i „teatr absurdu”. Artykuł podkreśla szczególne stanowisko Witkacego w stosunku do tych zjawisk, jeszcze raz użytkując wprowadzone poprzednio pojęcie „wirtualnego podmiotu śniącego”. Pozwala ono scharakteryzować odrębne rysy dramaturgii Witkacowskiej i zaproponować formułę: „poetyka koszmaru, koszmaru kontrolowanego przez intelekt". Włączywszy autora Szewców w kontekst europejski autor określa jego stosunek do poprzedników: Słowackiego, Wyspiańskiego, Micińskiego. Uważa go za dialektyczne zamknięcie polskich wyprzedzeń historycznych nadrealizmu w dramacie, właściwie z trudem dające się bez nich pomyśleć. Konkluzja wraca do punktu wyjścia, do założeń metodologicznych i obu układów odniesienia: polskiego i pozapolskiego. Sugeruje na końcu podjęcie podobnych poszukiwań w innych literaturach słowiańskich, upatrując w tym jedną z dróg prowadzących do ustalenia ich miejsca w literaturze powszechnej.