| dc.description.abstract | Termin genre używany jest aktualnie w teorii literatury dla oznaczenia albo
specyficznego układu historycznego, którego pojawienie się ograniczone jest do
jednego okresu, szkoły lub prądu (np. romantyczna opowieść poetycka), albo do
bardziej abstrakcyjnego, ahistorycznego typu literatury (np. poemat miłosny, tragedia).
Każda teoria dedukcyjna wszystkich istniejących lub wszystkich możliwych
gatunków literackich stara się wyprowadzić je do niewielkiej liczby podstawowych
typów ahistorycznych, wywodząc jednocześnie zasady dla różnych możliwych sposobów
konkretyzacji tych podstawowych typów. Każda taka konkretyzacja będzie
odpowiadać jakiemuś rzeczywistemu lub ewentualnemu historycznemu gatunkowi
literackiemu. Każdy podstawowy typ literatury musi zawierać wybór elementów
językowych, kompozycyjnych i przedstawieniowych (tematycznych) oraz wybór funkcji
(np. ekspresyjna, opisowa, symboliczna); musi zawierać model wzajemnych zależności
tych elementów oraz zharmonizowanie elementów i funkcji. Podstawowe
elementy, funkcje i zależności są zdeterminowane przez estetykę, językoznawstwo
i teorię literatury. Nie możemy jednak sporządzić listy najbardziej zasadniczych
typów literatury, ponieważ elementy podstawowe, funkcje i zależności, które składają
się na te typy, są zmiennymi niezależnymi. Nie znamy żadnych ograniczeń ani
odwiecznych praw rządzących ich układami. W rezultacie każda logicznie możliwa
kombinacja tych składników jest jednakowo przekonywająca i w ten sposób mamy
wielką ilość ewentualnych typów zasadniczych literatury. Wskutek tego nie możemy
opracować uniwersalnej teorii dedukcyjnej dla wszystkich możliwych gatunków
literackich.
Bardziej ograniczony w swym zasięgu, lecz i bardziej możliwy do przyjęcia
rodzaj teorii dedukcyjnej rozważa oddzielnie każdy specyficzny gatunek literacki
i stara się przedstawić regularności, jakimi odznacza się ten gatunek, za pomocą „gramatyki rodzaju” („gramatyki gatunku”). Takie regularności będą od tej pory
przedstawione w kategoriach „systemów instrukcji, które ponoszą odpowiedzialność
za ich pojawienie się” (J. Levy). Ograniczenia co do selekcji i układu elementów
i funkcji (tzn. co pisarz może, musi i czego nie powinien robić w danym wypadku),
które są sformułowane przez każdą taką gramatykę, są w rzeczywistości sformalizowaną
wersją wewnętrznej logiki lub poetyki charakterystycznej dla danego gatunku
historycznego. Te ograniczenia mogą często przybierać formę hierarchicznej
serii kolejnych decyzji, charakteryzujących się jeszcze bardziej specyficznymi ograniczeniami
typu selekcyjnego. Takie gramatyki rodzaju (gatunku) są jasnym, oszczędnym
i wydajnym sposobem opisania specyficznych konwencji, które kryją się za
każdym gatunkiem historycznym. Te gramatyki nie mogą jednakże wyjaśnić,
dlaczego z olbrzymiej liczby różnych, teoretycznie możliwych, konwencji w danym
okresie i danej kulturze powstały właśnie takie, a nie inne konwencje.
Wyjaśnień co do powstania i specyficznego charakteru jakiegokolwiek systemu
gatunkowego można oczekiwać dopiero wtedy, gdy przejdzie się od tekstów do
kontekstów. Dla każdego z takich systemów musimy skonstruować aktualny
zespół czynników kulturowych, które przyczyniły się do powstania gatunku, umotywowały
jego powstanie i stanowiły jego przyczynę i rację bytu. Te czynniki są dla
nas dostępne najłatwiej poprzez doktrynę estetyczną i literacką wyznawaną przez
pisarzy, krytyków i czytelników w danym okresie lub prądzie literackim. Każda
z takich doktryn zawiera postulaty ogólne, dotyczące charakteru literatury i jej
ogólnej roli (np. imitacja, ekspresja, prodesse et delectare), i wynikające z nich
twierdzenia o różnych właściwych sposobach selekcji i rozmieszczenia elementów
literackich, tak by tworzyły odrębne układy, z których każdy odznacza się własną
specyficzną rolą i własnym celem. Historia literatury i historia myśli krytycznej
są więc niezbędne przy wyjaśnianiu konwencji gatunkowych i ich zmian. Doktryny
estetyczne i literackie, które warunkują sytuację w dziedzinie rodzaju literackiego
w każdym okresie lub prądzie literackim, tkwią zwykle w szerszym systemie koncepcji
i pojęć, takim jak specyficzna filozofia, religia lub psychologia. Pisarze, krytycy
i czytelnicy danego okresu lub szkoły uważają, że system ten jest bardziej
zasadniczy niż same doktryny literackie i że posiada status normatywny vis-d-vis
systemu literackiego. Dzięki temu badacz gatunków literackich może połączyć zjawiska
dotyczące gatunków z szerszym systemem ideologicznym rozpowszechnionym
w danym okresie lub prądzie literackim. | pl_PL |
