| dc.description.abstract | Celem artykułu jest dokonanie rekonstrukcji pojęcia „rodzaju” i „gatunku” literackiego w antycznej
i średniowiecznej teorii poezji i prozy, na przykładzie wybranych autorów: Platona, Arystotelesa,
Horacego, retorów rzymskich (głównie Cicerona), wczesnośredniowiecznych twórców
artes grammaticae i artes rhetoricae (Diomedesa, Fortunatianusa, Priscianusa, Martianusa Capelli)
oraz teoretyków dojrzałego średniowiecza (Jana z Garlandii, Mateusza z Vendóme, Godfryda
z Vinsauf).
Źródłem trychotomicznej koncepcji rodzajów literackich, przyjętej powszechnie w europejskim
myśleniu genologicznym, był pogląd Platona wyłożony w Rzeczypospolitej. Platon spostrzegł,
że warstwa językowa utworów poetyckich może układać się w trzy rozmaite struktury:
„proste opowiadanie” — stanowiące monologową wypowiedź podmiotu poetyckiego („samego
poety” — według sformułowania filozofa), „opowiadanie naśladowcze” — polegające wyłącznie
na przytaczaniu wypowiedzi postaci przedstawionych utworu (w ich odmianie dialogowej lub monologowej), oraz „opowiadanie mieszane” — łączące obie scharakteryzowane wyżej struktury.
Funkcja „naśladowania” miała być związana z drugą z wymienionych struktur oraz
częściowo z trzecią. Typologię tę skojarzył Platon z niektórymi, istniejącymi ówcześnie odmianami
poetyckimi: „proste opowiadanie” miało być najbliższe dytyrambowi, „opowiadanie naśladowcze”
-— dramatowi (komedii i tragedii), zaś „opowiadanie mieszane” — eposowi homeryckiemu.
Do poglądów Platona nawiązał Arystoteles, wprowadzając jednak do jego trychomicznego
ujęcia istotne zmiany. Przede wszystkim uznał on naśladowanie za właściwość epistemologiczną
całej poezji, a nie, jak Platon, jednej tylko jej odmiany. Zredukował następnie podział platoński
do opozycji dwóch tylko „sposobów naśladowania”: dramatycznego i epickiego, nie zacierając
przy tym lingwistycznej treści tych pojęć.
W artykule próbuje się następnie dowieść, że Cycerońska klasyfikacja retorycznej narratio
została nasycona refleksami platońskiej koncepcji rodzaju; wywarła ona w późniejszych wiekach
przemożny wpływ na sposób myślenia genologicznego o literackiej prozie narracyjnej.
Genologia wczesnego średniowiecza pozostawała w kręgu oddziaływania koncepcji Platońskiej
(w teorii poezji) oraz Cycerońskiej i Hermogenesowskiej( w teorii prozy). W dziejach poetyki istotną,
choć niezbyt chlubną rolę odegrał Diomedes (IV w. n. e.), który dokonał swoistego przekształcenia
platońskiej trychotomii. Sprawił on, że tradycyjna klasyfikacja poezji utraciła swą treść
lingwistyczną, stając się zalążkiem schematycznego, sztywnego podziału sztuki słowa na trzy „grupy
utworów”, podzielonych następnie arbitralnie na podgrupy -„gatunki” (genera i species). Diomedejski sposób myślenia o rodzaju, gatunku i ich związkach, polegających na ścisłym, hierarchicznym
podporządkowaniu, zaciążył nad genologią wielu następnych stuleci. Artes rhetoricae natomiast
syciły się tradycją retoryki rzymskiej, powtarzając w nieskończoność schematyczne podziały
narratio.
Spośród teoretyków dojrzałego średniowiecza najwięcej uwagi problematyce genologicznej
poświęcił Jan z Garlandii. Niezależnie od tradycji Diomedejskiej, nawiązał on do trychotomicznej
koncepcji Platona. Wychodząc od podstawowej opozycji poetyckiej materii i sermo dokonał podziału
poezji i prozy na trzy rodzaje: genus imitativum, genus enarratiyum i genus mixtum, rozumiane jako
trzy różne typy strukturalnego ukształtowania językowej płaszczyzny utworu.
Jeśli teoria rodzaju obracała się w sferze pojęć związanych ze słowną płaszczyzną utworu
poetyckiego („sposobów naśladowania” — według terminologii Arystotelesowskiej), to teoria
gatunku nawiązywała, mówiąc najogólniej, do sfery „przedmiotów” i „środków naśladowania”.
Począwszy od Platona i Arystotelesa, rozumiano gatunek jako harmonijną całość, której dominantę
stanowił „przedmiot” (treść, temat). Dominancie tej były podporządkowane takie elementy, jak
metryczna organizacja warstwy słownej, styl itp. Jan z Garlandii akcentował istotną rolę tonacji
emocjonalnej utworu jako kryterium gatunkowego. Ważne miejsce w dziejach teorii gatunku przypada
Horacemu, który, wychodząc z estetycznej zasady decorum, ugruntował w późniejszej świadomości
literackiej rozumienie gatunku jako całości, w której pewien typ przedmiotu znajduje
stosowny wyraz w odpowiadających mu środkach metrycznych i stylistycznych.
W stosunku do tradycji antycznej w średniowieczu zasadniczej przemianie uległ sposób kojarzenia
kategorii „rodzajowej” i „gatunkowej”. W starożytności wiązano je luźno, widząc w nich
płaszczyzny krzyżujące się z sobą w pewnym stopniu, ale w gruncie rzeczy autonomiczne. W średniowieczu
kategorie te sprzęgły się z sobą niewzruszenie, dając w rezultacie hierarchiczny układ odmian
poezji, w którym „gatunki” zostały kategorycznie podporządkowane „rodzajom”. | pl_PL |
