Genological notions in the renaissance theory of poetry

Abstract

Udział problematyki genologicznej we włoskiej renesansowej teorii poezji był niejednakowy. W nurcie horacjańskim i platońskim zagadnienia te leżały w zasadzie poza centrum zainteresowań; jeśli je poruszano, to raczej ubocznie, nie wykraczając przy tym poza tradycję średniowieczną, głównie diomedejską. W arystotelesowskim nurcie poetyki problematyce rodzaju i gatunku literackiego poświęcano natomiast bardzo wiele uwagi. Kwestie te zostały rozpatrzone w artykule na przykładzie Robortella (In librum Aristotelis de arte poetica explicationes, 1548), A. S. Minturna (De poeta, 1559), J. C. Skaligera (Poetices libri septem, 1561) oraz J. A. Viperana (De poetica libri tres, 1579). Mimo rozmaitości indywidualnych rozwiązań w postawie tych autorów dają się spostrzec pewne wspólne rysy, charakterystyczne, jak się wydaje, dla całego reprezentowanego przez nich nurtu teorii poezji. Wspólnota ta wynikała przede wszystkim z przyjęcia arystotelesowskiego założenia o powszechności procesu mimetycznego w poezji. „Naśladowanie”, w tym ujęciu, było rozumiane jako integralna właściwość epistemologiczna dzieł sztuki poetyckiej. Klasyfikację genologiczną opierano następnie na przeprowadzonym przez Arystotelesa rozróżnieniu „przedmiotów”, „środków” i „sposobów" naśladowania. Podstawową właściwością, wybijającą się na plan pierwszy, było wiązanie — w dziedzinie teorii rodzaju — myśli arystotelesowskiej z platońską tradycją. W zasadzie przyjmowano dychotomiczny podział Arystotelesa, równocześnie jednak „nakładano" nań trychotomicznie rozumiane struktury, wprowadzone do teorii poezji przez Platona. W wypadku niektórych teoretyków (np. Robortella) dawało to asumpt do formułowania wielu nowych spostrzeżeń. W ten sposób właśnie Robortello doszedł do nader interesujących wniosków związanych ze strukturą i funkcją podmiotu epickiego w dziele. A, Minturno, dzieląc z jednej strony poezję według „środków naśladowania” na epikę, poezję sceniczną i melikę, z drugiej zaś strony wykorzystując platońską trychotomię, zaproponował podział na trzy rodzaje: dramat, epikę i lirykę, funkcjonujący w świadomości literackiej do czasów najnowszych. Najmniej interesująco zarysował się na tym tle, uważany powszechnie za głównego teoretyka renesansowego, J. C. Skaliger. W swej teorii rodzaju dokonał on po prostu mało płodnej i niezbyt konsekwentnej kontaminacji myśli platońskiej, arystotelesowskiej i diomedejskiej, Nowych wątków „nie wprowadził także A. Viperano. Skaliger zabłysnął natomiast w dziedzinie teorii gatunku. Wyrażając poglądy typowe dla wielu renesansowych arystotelików, a mające związek z odległą tradycją myślenia o trzech „modusach” stylistycznych, dokonał swoistej „antropologizacji” gatunku. Jeśli główną podstawą podziału poezji na gatunki była od dawna sfera „przedmiotów naśladowania”, to Skaliger dokonał selekcji elementów planu przedstawionego dzieła, wysuwając zdecydowanie na pierwsze miejsce postać bohatera. Ciężar gatunkowy występujących w utworze postaci, rodzaj podejmowanych przez nie działań, sposób ich ujęcia przez poetę — wszystko to znalazło się w centrum uwagi teoretyka, jako elementy decydujące, jego zdaniem, o gatunkowości utworu. W zakresie stosunków wiążących kategorie rodzajowe z gatunkowymi teoretycy renesansowi dokonali dalszego kroku zmierzającego do schematycznego ujęcia „drabiny” genologicznej. Zespolono ściśle językowe modi z pewnymi istniejącymi odmianami poezji (genera), np. strukturę monologową („proste opowiadanie”) z gatunkami liryki, dialogową — z komedią lub tragedią, mieszaną — z wszelkimi typami epiki, w wyniku czego zarysował się dość zwarty i formalistyczny plan podziału poezji. W tej dziedzinie schematyzacja wzajemnych związków „rodzaju” i „gatunku” stanowiła kontynuację procesu, który można prześledzić w średniowieczu, a nawet jeszcze wcześniej: w epoce hellenistycznej.