Polityka fundacyjna podskarbich koronnych w XVI i XVII wieku Analiza wybranych przykładów

Abstract

In the system of rule of the former Polish-Lithuanian Commonwealth, the Crown Treasurer was one of the most important central ministerial offices. The dignitaries holding this function were in charge of the state’s incomes and expenses, reporting directly to the Seym. Undoubtedly, the achievement of such dignity was an exceptional ennoblement for representatives of individual families of old Poland. In the text analyzing selected career paths of the treasurers from the turn of the 16th and 17th centuries, two questions were raised. First, whether and how the office translated into the foundation policy? The second issue concerns the specificity of the said dignity and its potential impact on the founding activities and strengthening the family. This text is an attempt to compile and compare selected figures of the Crown Treasury from the times of Sigismund III and Władysław IV. During this period, the office was held by, inter alia, representatives of the Firlej, Warszycki, Ligęz and Daniłłowicz families. The proposed method of analysis concerns two levels of activity of dignitaries. On the one hand, it focuses on their career paths, and on the other hand, it compares them with the foundation’s activities, mainly in the field of architecture. An important factor characterizing this office was the emolument of the dignitary with royal goods, which indispensably secured his financial tasks. This was the case with wealthy Jan Firlej. In other cases, the royal salary preceded promotion to office. Daniłłowicze had a unique position in this respect. The appearance of the Treasury Office in the history of the family on the one hand could be a sign of the position achieved, in other cases it only accelerated such promotion. Architectural foundations – residential or religious – were a material sign of building of one’s position. There is no doubt that each of the characters analyzed clearly activated their foundation activities during their term of office. Topographically focusing his attention on the family goods, but also trying to maintain a connection with the court and the administered royal lands. Another, interesting supplement to the possibilities offered by the office of treasurer was the right to place the family coat of arms on coins.

W systemie rządów dawnej Rzeczypospolitej podskarbi koronny był jednym z najważniejszych centralnych urzędów ministerialnych. Dostojnicy piastujący tę funkcję sprawowali pieczę nad dochodami i wydatkami państwa, odpowiadając bezpośrednio przed sejmem. Niewątpliwie osiągnięcie tej godności stanowiło wyjątkową nobilitację dla przedstawicieli poszczególnych rodów dawnej Polski. W tekście, analizującym wybrane ścieżki kariery podskarbich z przełomu XVI i XVII w., zostały poruszone dwa pytania. Po pierwsze, czy i w jaki sposób objęty urząd przekładał się na politykę fundacyjną? Drugie zagadnienie dotyczy specyfiki tytułowej godności i jej potencjalnego wpływu na działania fundacyjne i umocnienie rodu. Niniejszy tekst jest próbą zestawienia i porównania wybranych postaci podskarbich koronnych działających w czasach Zygmunta III i Władysława IV. W tym okresie funkcję tę sprawowali m.in. przedstawiciele Firlejów, Warszyckich, Ligezów i Daniłłowiczów. Zaproponowana metoda analizy dotyczy dwóch płaszczyzn aktywności dostojników. Z jednej strony przybliża ich ścieżki kariery, z drugiej zaś zestawia je z działalnością fundacyjną, głównie na polu architektonicznym. Ważnym czynnikiem charakteryzującym ten urząd było uposażenie dostojnika dobrami królewskimi, które w niezbędny sposób zabezpieczało jego zadania finansowe. Taka sytuacja dotyczyła zasobnego Jana Firleja. W innych przypadkach uposażenie królewskie wyprzedzało awans na urząd. Wyjątkową pozycją w tym zakresie dysponowali Daniłłowicze. Pojawienie się urzędu podskarbiowskiego w dziejach rodu z jednej strony mogło być oznaką osiągniętej pozycji, w innych przypadkach dopiero przyspieszało ten awans. Materialną oznaką budowanej pozycji były fundacje architektoniczne – rezydencjonalne lub sakralne. Nie ulega wątpliwości, że każda z przeanalizowanych postaci w czytelny sposób aktywizowała swoje działania fundacyjne w okresie sprawowania urzędu. Topograficznie koncentrując swoją uwagę na dobrach rodowych, ale również starając się zachować związek z dworem i administrowanymi królewszyznami. Innym, intersującym uzupełnieniem możliwości, jakie dawał urząd podskarbiego, było prawo umieszczania na emisji monet herbu rodowego.