Zmiany usytuowania dawnych świątyń względem rynku miejskiego na tle regulacji miast Mazowsza i Podlasia w Królestwie Kongresowym w 1. połowie XIX wieku

Abstract

The article discusses the changes in the location in relation to the town square of former churches (mostly Catholic churches), dating from the 16th to the 18th century. In the first half of the nineteenth century, on the territory of the Congress Kingdom, as a result of the regulatory action of the cities, from 1815 onwards, works aimed at the ordering of urban spaces (e.g. correction of old, and delimitation of new streets and squares, establishment of parks) and construction of new public edifices (e.g. town halls or hospitals) began. The article presents 6 market and church assumptions, located in the Mazovian and Podlasie lands, transformed during this period. They were created as a result of relocation of the market square in relation to the church existing next to it. They are compositional arrangements referring to the Baroque assumptions, often created in the discussed areas from the second half of the 17th and 18th centuries – axially located in the frontage of the town square, where the temple was the main dominant in the square space. At the time of their erection, the churches in question were located in a different position in relation to the square. The churches in Piaseczno, Tarczyn and Mińsk Mazowiecki (from the 16th century) were located in the interior of the square. The parish church in Kodeń (17th century), and the Uniate church in Międzyrzecz Podlaski (2nd half of the 18th century) were located near the edge of the longer frontage of the square. The Jesuit church in Rawa Mazowiecka (c. 17th – 1st half of the 18th century) was originally situated at the rear of the western frontage of the market square.

Artykuł omawia przemiany w usytuowaniu względem rynku miejskiego dawnych świątyń (w większości kościołów katolickich), pochodzących z XVI–XVIII wieku. W 1. połowie XIX wieku, na terytorium Królestwa Kongresowego, na skutek akcji regulacyjnej miast, od 1815 roku rozpoczęto prace mające na celu uporządkowanie przestrzeni miejskich (np. korektę dawnych, oraz wytyczanie nowych ulic i placów, zakładanie parków) i budowę nowych gmachów publicznych (np. ratusze czy szpitale). W artykule przedstawione zostało 6 założeń rynkowo-kościelnych, znajdujących się na ziemiach mazowieckich i podlaskich, przekształconych w tym okresie. Powstały one na skutek relokacji placu rynkowego względem istniejącego przy nim kościoła. Są to układy nawiązujące kompozycją do założeń barokowych, powstających często na omawianych terenach od 2. połowy XVII i w XVIII wieku – usytuowane osiowo w pierzei rynku miejskiego, gdzie świątynia stanowiła główną dominantę w przestrzeni placu. W okresie swojego wzniesienia, omawiane świątynie znajdowały się w odmiennym usytuowaniu względem rynku. Kościoły w Piasecznie, Tarczynie i Mińsku Mazowieckim (z XVI w.) umiejscowione były we wnętrzu placu. Kościół parafialny w Kodniu (XVII w.), oraz unicki w Międzyrzeczu Podlaskim (2. poł. XVIII w.) znajdowały się w pobliżu krańca dłuższej pierzei rynku. Kościół jezuitów w Rawie Mazowieckiej (k. XVII – 1. poł. XVIII w.) usytuowany był pierwotnie na tyłach zachodniej pierzei rynku.