Morfogeneza rynien subglacjalnych i ozów na przykładach z obszarów staroglacjalnych

Abstract

Ślady procesów zapisane w rynnach subglacjalnych i ozach obszaru staroglacjalnego Polski są do tej pory słabiej poznane w porównaniu ze strefą zasięgu lądolodu zlodowacenia wisły. Formy rynien nie są przeważnie wyróżniane na mapach geomorfologicznych, nawet w najbardziej czytelnym – warciańskim pasie rzeźby staroglacjalnej. Chociaż prace kartograficzne związane z opracowaniem Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000 dostarczyły szeregu danych na ich temat, powstało jednak niewiele artykułów i innych prac naukowych prezentujących to zagadnienie bardziej syntetycznie. Na obszarach staroglacjalnych Niemiec, Danii i pod dnem Morza Północnego stan rozpoznania rynien subglacjalnych jest lepszy, zwłaszcza tam, gdzie przeprowadzono intensywne prace poszukiwawcze nad złożami surowców. Analiza danych pozyskanych z prac kartograficznych, opisów wierceń oraz badań geofizycznych, pozwala sprecyzować ogólne prawidłowości występowania, cech geometrycznych i wypełnienia rynien obszaru staroglacjalnego, a wśród nich: - rozmieszczenie rynien subglacjalnych jest nierównomierne, choć występują one we wszystkich pasach rzeźby staroglacjalnej; - czytelność zachowania się rynien w rzeźbie zmniejsza się w starszych pasach morfologicznych, jednakże rynny zlodowaceń najstarszych (nida, san) są najgłębiej wcięte; - w wypełnieniach rynien występuje niekiedy multiplikowanie się glin oraz osadów rzecznych i jeziornych różnych okresów ciepłych w przeciwieństwie do sąsiednich kopalnych wysoczyzn, co wskazuje na odnawianie się tych form w kolejnych zlodowaceniach; - wypełnienia rynien mogą pochodzić z różnych etapów zlodowaceń. Ozy w porównaniu z rynnami zachowane są znacznie lepiej w krajobrazie staroglacjalnym, zarówno pod względem morfologicznym, jak i strukturalnym. Ich litologia wskazuje na silne zróżnicowanie dynamiki przepływu wód roztopowych w warunkach tuneli typu N. Część wielu zespołów ozów posiada nadbudowę asocjacji litofacjalnych typowych dla kemów, co jest szczególnie charakterystyczne dla Polski Środkowej.