Podlasie jako pogranicze narodowościowo-wyznaniowe

Abstract

Przedmiotem pracy jest Podlasie oraz przebiegające przez jego terytorium pogranicze narodowościowo-wyznaniowe – wraz z jego specyficznymi cechami, przemianami, zróżnicowaniem i zasięgiem. O wyborze tego regionu, jako obszaru badań z zakresu geografii politycznej, dotyczących problematyki pograniczy etniczno-religijnych, zadecydowała jego niezwykła różnorodność i specyfika. Podlasie jest krainą historyczno-geograficzną, która przez stulecia pełniła funkcję pogranicza zarówno politycznego – pomiędzy Polską, Rusią i Litwą – jak i narodowościowego, gdzie dochodziło do przenikania się etnosu polskiego, litewskiego, białoruskiego i ukraińskiego. To z kolei determinowało kształtowanie się bardzo trwałej strefy pogranicza religijnego, językowego i kulturowego. Podlasie należy współcześnie do najbardziej zróżnicowanych pod względem narodowościowym obszarów Polski. Jest to zarówno pogranicze państwowe pomiędzy Polską i Białorusią, jak i wewnętrzne pogranicze etniczne, religijne, językowe i kulturowe. Narodem dominującym na tym obszarze są Polacy, jednak zamieszkujący tu Białorusini, Ukraińcy, Litwini, Tatarzy, Cyganie, Ormianie, Rosjanie, Karaimi, tworzą prawdziwą mozaikę narodowościową, religijną, językową i kulturową. Charakterystyczną cechą struktury narodowościowej współczesnego Podlasia jest przemieszanie etniczne ludności oraz brak wyraźnych granic pomiędzy poszczególnymi grupami narodowymi. Na Podlasiu – szczególnie na północ od Bugu – nadal występują szerokie strefy przejściowe, w których mieszka obok siebie ludność różnych narodowości, wyznań i języków. Precyzyjne i jednoznaczne, a zarazem obiektywne, rozgraniczenie tych społeczności jest bardzo trudne, a często wręcz niemożliwe. Jest to utrudnione przede wszystkim przez częsty brak stereotypowej zależności pomiędzy deklarowaną narodowością a językiem ojczystym czy wyznaniem. Niejednokrotnie przynależność religijna jest istotniejszym elementem różnicującym niż przynależność narodowa. Wśród społeczności Podlasia nadal zachodzą procesy, w konsekwencji których zmienia się struktura narodowościowa. Dotyczy to głównie ludności prawosławnej, której część ulega polonizacji, a pewna grupa także swoistej rerutenizacji. Ponadto nadal znaczna część mieszkańców Podlasia – zwłaszcza na terenach wiejskich – głównie z powodu niechęci do samookreślenie się lub niewielkiej świadomości odrębności etnicznej, unika bezpośredniej deklaracji narodowościowej, określając się jako „tutejsi”. Wszystkie te elementy istotnie utrudniają obiektywne, a zarazem jednoznaczne, rozgraniczenie poszczególnych społeczności etniczno-religijnych Podlasia. Jednocześnie czynią ten obszar fascynującym polem badawczym dla wielu dyscyplin naukowych, w tym dla geografii politycznej, która dzięki umiejętności badania zjawisk w kontekście przestrzennym i czasowym ułatwia poznanie i zrozumienie wzajemnych relacji czynników politycznych, demograficznych, społecznych i kulturowych. Ponadto wyniki badań są cenne nie tylko z poznawczego punktu widzenia – również ze względu na współczesną dynamikę zachodzących na Podlasiu przemian narodowościowych, religijnych, społecznych, kulturowych, które w dalszym ciągu kształtują przebiegające przez ten obszar różnego rodzaju pogranicza.