Pamięć krajobrazu wyludnionych miejscowości w polskiej części dawnych Prus Wschodnich - materialny wymiar przerwania ciągłości osadnictwa

Abstract

Tematem rozprawy są przekształcenia obszarów wiejskich jednostek osadniczych opuszczonych między 1944 a 2020 rokiem, znajdujących się we włączonej do Polski w 1945 roku części dawnych Prus Wschodnich. Głównymi celami było zidentyfikowanie wyludnionych miejscowości na obszarze badań, a następnie określenie rodzajów, stopnia i kierunków przekształceń ich struktur materialnych. Dokonano analizy komparatystycznej aktualnych i archiwalnych materiałów kartograficznych, na podstawie której wyróżniono wyludnione miejscowości. Analizy przestrzenne przeprowadzono z wykorzystaniem technik GIS. Natomiast podczas prospekcji terenowej zastosowano metody z zakresu archeologii nieinwazyjnej m.in.: wykonano pomiary georadarowe, przeanalizowano wyniki lotniczego skanowania laserowego, sporządzono dokumentację fotograficzną i rysunkową reliktów. Na objętym badaniami terenie znajduje się współcześnie około 800 opuszczonych miejscowości, które stanowią integralne składniki krajobrazu dzisiejszych Warmii, Mazur i Powiśla. Zauważalna jest ich zwiększona koncentracja w powiatach północnych woj. warmińsko-mazurskiego, gdzie przed drugą wojną światową funkcjonowało najwięcej majątków ziemskich, które po 1945 roku zostały szybko rozkradzione i opuszczone. Podobnie na południu dawnych Prus Wschodnich, na terenach graniczących z Kurpiami i Mazowszem wysoka przestępczość oraz przekonanie ludności o niestabilności sytuacji politycznej sprawiały, że osadnictwo miało charakter tymczasowy. Wyniki przeprowadzonych analiz ukazują poważne zmiany, które zaszły w krajobrazie w wyniku przemian społeczno-politycznych XX wieku. Sieć osadnicza tych terenów uległa dużemu zubożeniu na skutek zaniku wielu małych miejscowości. Rodzaj i stan zachowania zidentyfikowanych pozostałości osadniczych świadczą o gwałtownie zachodzącej dewastacji ich struktur oraz o nieustannych przekształceniach destruktów. Przemiany te następują nie tylko na skutek działalności człowieka (np. rozbiórka budynków, składowanie odpadów na terenach opuszczonych wsi), ale również w wyniku procesów przyrodniczych (intensywna sukcesja roślinności, wietrzenie fizyczne).