Universal periods in literary history

Abstract

Istnienia w czasie literatury jako instytucji społecznej (tzn. jej funkcjonowania w środowisku, które ją tworzy) nie można oddzielić od istnienia pewnej społeczności ludzkiej określonej granicami geograficznymi lub językowymi i (albo) wspólnymi społecznymi dążeniami. Jakkolwiek granice te są stale przekraczane, a w niektórych przypadkach liczne społeczności uczestniczą w literaturach nierodzimych — „„literatura” jako konkretne wyizolowane zjawisko historyczne nie istnieje, lecz funkcjonuje jako szczególna całość łącznie z literaturami narodowymi jako jej odgałęzieniami lub konstytutywnymi elementami: termin ten odnosi się do nich raczej jako do pewnych odmian tego samego gatunku. Taka definicja historycznego istnienia literatury, choć wzmacnia spoistość oraz wydobywa cechy identyczności, wyklucza de facto, przynajmniej w tym względzie, ideę „„jednej literatury” lub „literatury uniwersalnej” (René Wellek). Niemniej pewne oznaki wskazują, że w naszej epoce współzależność literatur narodowych jest większa, niż bywała dawniej. Poza tym pojawiają się czynniki przygotowujące strukturalną jedność wszystkich literatur. Proces tej integracji można podzielić na fazy, które dają kilka mało wyraźnych uniwersalnych okresów: 1) pojawienie się i fakt różnokierunkowego rozwoju poszczególnych literatur, 2) równoczesność kształtowania „literatury światowej”, a następnie „„jednej literatury, 3) hipotetyczna faza totalnego scalenia. Poza tym trudno jest rozróżnić „okresy uniwersalne” bez pominięcia czasowych kryteriów zawartych w słowie „okres”. Luka pomiędzy identycznymi stadiami ewolucji w literaturze światowej (czy chodzi o literatury indywidualne, czy też strefy wspólnej tradycji literackiej) jest zbyt duża, by dopuścić możliwość istnienia okresów uniwersalnych. W tym znaczeniu wydają się niezadowalające wysuwane przez N. 1. Konrada argumenty za układem okresów uniwersalnych opartych na jedności struktury i na identycznym rozwoju literatury światowej. Istnienie typologicznie tożsamych cech w rozwoju literatur, między którymi nie było żadnej łączności ani współdziałania — mogłoby jedynie świadczyć o tym, że literatura jest w zasadzie, gdziekolwiek się pojawi, jednym i tym samym zjawiskiem oraz że historyczne stadia społecznego rozwoju mają swoje odbicie w typologicznie identycznych cechach rozwoju poszczególnych literatur. Etapy ewolucji społecznej (lub ściślej: ewolucji Kulturalnej) oraz równolegle do nich przebiegające zmiany prymarnych warunków rozwoju poszczególnych literatur (jak to opisał N. I. Konrad w swej wcześniejszej pracy) — mogą służyć za niezawodną podstawę do względnie ogólnej periodyzacji w literaturze światowej. Schemat taki został nakreślony przez IL. G. Nieupokojewą, która zamiast zakładać retrospektywną jedność struktury dla literatury Światowej — wyjaśniła dialektyczność międzyregionalnego rozwoju literatury na zasadzie „„jedności historycznego rozwoju ludzkości”. Nawet jeśli w ustaleniu okresów literatury oprzemy się na etapach rozwoju społeczeństwa, to i tak będziemy musieli określić powiązania między ustalonymi w ten sposób granicami a rozłożonymi w czasie fazami rozwoju literatury. Schematy rozwoju, zbudowane na faktach przedstawionych w samych utworach, z reguły wyraża się terminami „styl”, „rodzaj'”” lub „metoda”, bądź też ich równoważnikami, z odniesieniem do tego, co stanowi najbardziej decydujący element czy aspekt w procesie typowo literackim. Jednakowoż trudno jest opierać na nich „okresy uniwersalne”, nawet w strefie ograniczonej (np. w dziedzinie literatur europejskich), a praktyczne rozwiązanie tego problemu (przez wyszczególnienie np. krajów „wiodących” albo centrów promieniujących) nie przekreśla faktu istnienia luki między fazami rozwoju a synchronią. Dopatrywanie się pełnej analogii między etapami rozwojowymi literatury europejskiej i literatur nieuropejskich nie dysponuje chyba dostateczną argumentacją. Aktualne schematy okresów literatury opierają się z konieczności na pewnym kompromisie pomiędzy chronologią a fazami (lub periodycznością) procesu literackiego. Ponieważ ten ostatni widoczny jest na różnych planach odnoszących się do skomplikowanej struktury procesu — historia literatury może być całkowicie zwarta bez ujawniania homogenicznego schematu powyższych okresów. Posługiwanie się pojęciem (społecznych czy kulturalnych) faz dla zakresów czasowych mogłoby być korzystne w wypadku tzw. „okresów uniwersalnych”, tymczasem zaś okresy oparte na ważniejszych zbieżnościach rozwoju „zewnętrznego” i „wewnętrznego miałyby tę dobrą stronę, że ukazywałyby dialektykę rozwoju literatury.