The notion of lyrics and the category of genre on ancient and later theory of poetry

Abstract

Pojęcie „,liryki'” było w starożytności niezależne od kategorii ,„rodzaju” poetyckiego. Koncepcja „trzech rodzajów” stworzona przez Platona, zreinterpretowana przez Arystotelesa, dotyczyła sfery językowej utworu. Rodzaje (w terminologii Arystotelesa: „sposoby naśladowania”) były rozumiane jako elementarne możliwości kształtowania hżż5. Jeśli podmiot wypowiedzi poetyckiej przemawiał sam, powstawało tzw. ,,proste opowiadanie”' (np. w dytyrambie); jeśli ,„chował się” za postacie przedstawione, pozwalając przemawiać im samym, formowała się wypowiedź „naśladowcza”” (np. w komedii lub w tragedii), jeśli zaś obie te struktury pojawiały się przemiennie, tworzyła się wypowiedź ,„mieszana'” (np. w eposie). Pojęcia: ,„poety lirycznego”, a następnie „liryki” otrzymały poświadczoną wypowiedziami teoretycznymi konotację dopiero w okresie hellenistycznym (na przełomie III i II w. p. n.e. lub może dopiero w I w. p.n.e.). Został wtedy ustalony tzw. kanon liryków, obejmujący listę dziewięciu poetów greckich uprawiających poezję meliczną. Alkman, Stesichoros, Alkaios, Sappho, Ibykos, Anakreont, Simonides, Pindar oraz Bakchylides zostali uznani za wzorcowych, godnych studiowania i naśladowania twórców. Pojęcie ,„liryki”* wiązało się odtąd ściśle z poezją autorów kanonicznych. W tej też formie funkcjonowało ono w świadomości rzymskich teoretyków poezji i wymowy, którzy za „,liryka”” uważali ponadto Horacego. Pojęcia „„rodzaju”” oraz „.liryki” (,,poezji liryków") mieściły się zatem na dwóch różnych płaszczyznach. Pierwsze odnosiło się do aspektu strukturalno-językowego poezji w ogóle; drugie do historycznie sprecyzowanej odmiany poezji, obejmującej pewną ilość gatunków, złączonych, jak dowodzili teoretycy hellenistyczni, wspólnymi właściwościami estetycznymi. Pojęć tych nie tylko nie próbowano z sobą identyfikować, ale też nie dopatrywano się między nimi żadnych stosunków. W późnym antyku i we wczesnym średniowieczu stworzono natomiast sieć klasyfikacyjną, w której rodzaje, pojęte jako zbiory gatunków, ulegały podziałowi na gatunki. Liryka znajdowała się w tej klasyfikacji najczęściej po stronie genus mixtum (rodzaju ,„mieszanego”) obok eposu (tak np. u Diomedesa, IV w. p. n.e.). Już wtedy skrystalizował się, ustalony ostatecznie w dojrzałym średniowieczu, z pominięciem wzorów stworzonych przez poezję prowansalską, teoretyczny model liryki; jego prototypem miały być Pieśni Horacego (np. sądy Honoriusza z Autun, XII w., Jana z Garlandii, XIII w.) W XVI i na początku XVII w. ukształtowała się obszerna wiedza o liryce. Teoretycy ówcześni z jednej strony badali empirycznie gatunki liryczne, rekonstruowali ich genezę w literaturze greckiej i rzymskiej, charakteryzowali ich strukturę, starając się równocześnie sprecyzować i ujednolicić treść pojęcia liryki, która zyskiwała powoli rangę ogólnej kategorii poetyckiej. „„Prawodawcami** liryki byli dwaj poeci: Pindar oraz Horacy. Z późniejszych zainteresowaniem darzono tylko Petrarkę. Z drugiej strony poszukiwano miejsca liryki w ogólnym systemie poezji, poprzez określenie jej stosunku do kategorii rodzaju poetyckiego. W genologii renesansowej ukształtowały się dwa różne poglądy na lirykę. Pierwszy, nawiązujący do tradycji klasyfikacji średniowiecznej, reprezentowany między innymi przez J. Pontanusa, uwydatniał niespójność rodzajową poezji lirycznej, wiążąc ją z genus mixtum. Drugi, szukający oparcia intelektualnego przede wszystkim u teoretyków antycznych, łączący swoiście koncepcje Platona i Arystotelesa, a reprezentowany przez takich autorów, jak Minturno, J. C. Scaliger lub A. Viperano — skłaniał się do kojarzenia liryki z rodzajem ,,opowiadającym”. M. K. Sarbiewski, który odegrał szczególnie dużą rolę w kształtowaniu wiedzy o liryce na początku XVII w., twierdził, iż ten typ poezji posługuje się sposobem wypowiedzi zbliżonym do wymowy (ratiocinatio). Trzeba jednak podkreślić, iż nie identyfikowano liryki z rodzajem. Zdawano sobie sprawę z niemożności utożsamienia zbioru gatunków z aspektem strukturalnym językowej warstwy utworu poetyckiego. Utożsamienie takie było możliwe tylko kosztem odejścia od platońskiej i arystotelesowskiej koncepcji genologicznej w kierunku pojmowania rodzaju jako „,części”* poezji. Można więc powiedzieć, iż w świadomości ówczesnej istniała nadgatunkowa kategoria liryki, nie istniało natomiast i nie mogło istnieć przy zachowaniu platońsko-arystotelesowskiej tradycji intelektualnej — pojęcie ,,rodzaju lirycznego”.