| dc.description.abstract | Według powszechnego mniemania wartość dzieła literackiego konstytuuje się w ostatecznym
jego przeżyciu jako naturalny efekt oddziaływania wszystkich składników utworu. Naszym zdaniem
rzecz ma się przeciwnie: po zapoznaniu się z dziełem czytelnik najpierw dokonuje oceny, z kolei interpretuje
utwór i dopiero na koniec jego świadomość przeprowadza jak gdyby opis poznanej całości.
Z miejsca wszakże należy dokonać pewnych ograniczeń: 1. Idealny czytelnik wcale nie przechodzi
przez te wszystkie fazy przeżycia. Jeśli dokonał już oceny i zaistniało w nim owo „,nieuchwytne”
zadowolenie wywołane rozszerzeniem wiedzy o rzeczywistości, wówczas właściwie wcale go nie
interesuje, co mianowicie jest „„ideą”* dzieła, a co jego „,treścią”. 2. Nie każdy utwór literacki musi
zmierzać do wywoływania przeżyć związanych z kategorią wartości, może natomiast wywoływać
potrzebę interpretacji. 3. Nie każdy czytelnik zdolny jest nie tylko do wartościowania dzieła, ale
nawet do jego rozumienia.
Na każdym etapie przeżywania dzieła zachodzi ten sam proces: czytelnik konfrontuje poznany
utwór — utwór-przedmiot -- ze stanem swej świadomości, przy ocenie zaś ze swym całym historyczno-
-społecznym doświadczeniem, z własnymi biopsychicznymi i fizjologiczno-biologicznymi właściwościami i predyspozycjami. Przy interpretacji — już tylko ze swą świadomością pozbawioną składników
fizjologiczno-biologicznych oraz większości biopsychicznych, z świadomością, w której
pozostaje wyłącznie doświadczenie historyczno-społeczne, systemy kodów zawarte w zbiorowej
świadomości, charakteryzujące daną epokę historyczną i sytuację społeczną tegoż czytelnika. Na
koniec przy dokonywaniu opisu dzieła w grę wchodzą zawarte w świadomości czytelnika kody
językowe i literackie.
Rezultatem tego procesu, tej subtelnej i skomplikowanej oscylacji (a ściślej mówiąc — samym
tym procesem), staje się przy dokonywaniu oceny wartość estetyczna, przy interpretacji znaczenie
dzieła literackiego, a przy opisie —- struktura utworu.
Celowe będzie rozłożyć owe procesy-pojęcia na dwie kategorie, ponieważ każdy etap przeżywania
posiada dwie fazy. Pierwszą, preracjonalną, półświadomie emocjonalną, i drugą, w pełni świadomą,
opartą na zmyśle krytycznym. Zgodnie z tym stanem rzeczy zwracamy uwagę przy ocenie,
prócz konstytuującej się w świadomości czytelnika wartości estetycznej, na przedmiot estetyczny,
który ujawnia się w racjonalnej fazie poznania. Przy interpretacji, prócz sensu dzieła (Sinn), który
często określany bywa jednym słowem i który niejako ,„znika”, gdy zamierzamy ująć go w słowa,
w fazie racjonalnej ujmujemy znaczenie (Bedeutung) w faktycznym rozumieniu tego słowa, związane
z zespołem sensów sygnalizowanych przez utwór, które przez analogię do przedmiotu estetycznego
nazywamy przedmiotem semantycznym. Na koniec wreszcie przy opisie, w drugiej fazie poznania,
prócz struktury, określamy przedmiot morfologiczny. Wartość estetyczną i przedmiot estetyczny
nazywamy „estetycznością”” (,,estetikum ”'), sens dzieła i jego znaczenie ,,semantycznością” (,,semantikum”),
strukturę i przedmiot morfologiczny ,„morfologicznością” („„morfologikum”). W myśl
tego dzieło literackie okazuje się albo utworem-przedmiotem plus estetyczność, albo utworem-
-przedmiotem plus semantyczność, albo utworem-przedmiotem plus morfologiczność. Energię
wiążącą dzieło w całość nazywamy gestem estetycznym.
Przy formowaniu oceny dzieła bierzemy pod uwagę wszystkie te warianty. W związku z oceną
zjawisk estetycznych, gdy zainteresowanie czytelnika zwraca się i ku wartościom, i ku estetycznym
funkcjom, i ku estetycznym normom, pojawia się swobodne spotkanie czytelnika z rzeczywistością,
i w tym właśnie winniśmy upatrywać główną wartość dzieła literackiego. Przy ocenie faktów semantycznych,
gdy uwaga czytelnika skierowana jest już tylko na funkcję i normę estetyczną, poddajemy
ocenie wszystko to, co jawi się jako zespół nowych znaczeń lub jego reinterpretacja (nie zaś wartości
estetyczne). Przy ocenie elementów morfologicznych, gdy uwaga czytelnika zwrócona jest wyłącznie
na normy estetyczne, poddajemy wartościowaniu to wszystko, co poprzez dzieło ujawnia niejednorodny,
strukturalny charakter rzeczywistości. Również dzieło-przedmiot kontaktuje się z kategorią
wartości. Wartość ta polega na tym, że dzieła literackiego nie można wyczerpać interpretacyjnie,
w następstwie czego skłania nas ono do kształtowania ciągle nowych ujęć estetycznych, semantycznych
i morfologicznych. | pl_PL |
