Historia i literatura. Dwie konkurencyjne czy dopełniające się wzajemnie opowieści o przeszłości?

Abstract

The relationship between history and literature has long been the subject of debate among both historians and writers. It is worth revisiting this discussion today, at a time when the broadly understood past – in its many forms – not only continues to be the subject of academic study but also holds a prominent place in public discourse and mass culture. In most cases, the past returns to us in the form of memory – a key term that encapsulates both the hopes and anxieties tied to its presence in our lives. The enduring “memory boom,” sometimes referred to as the “revenge of memory” against the long-dominant narrative of official history, legitimised by its claim to scientific objectivity, prompts us to once again consider the differences in how the past is perceived by history and by literature.To put it simply, there are two fundamental ways in which we have sought to deal with the good and bad history that has surrounded us for centuries: one offered by historiography, the other by literature.The essential difference between these two narratives lies in what we might call common sense. The world of historical narrative concerns events that actually occurred – or, depending on one’s epistemological stance, events that should or could have happened. In contrast, literary narrative belongs to the realm of fiction, even when it draws on real historical facts. In this context, the distinction between fiction and non-fiction becomes foundational.Contemporary historiography increasingly departs from the classical, or correspondence, theory of truth, derived from Aristotle. This is not to say that there are no longer many historians who still subscribe to this traditional view. However, scholars are now more inclined to adopt non-classical definitions of truth – those grounded either in scholarly consensus or in the principle of coherence with existing knowledge.This shift has led to growing acceptance – once seen as heretical – of the idea of plural truths in historical writing: the belief that history is just like the historian writing about it. In this light, much attention has been paid to the many non-scientific factors that shape a historian’s work: the culture in which they were raised, their personal value system, political leanings, and so forth. An increasingly popular view holds that historical truth is largely a construct – extracted from the available evidence and shaped according to the professional rules of the craft. It is a truth rooted in selection and responsibility, and thus it carries an ethical dimension.The dualism between these two narratives of the past is a natural phenomenon that we should accept. Yet this does not mean that the two discourses should be equated or treated as interchangeable. We should resist such conflation, not only to defend the value of scientific knowledge – which is being increasingly called into question – but also for ethical reasons. From this perspective, one may provocatively repeat a thesis that has long accompanied me: “history is the most difficult way to write fiction”.

Wzajemne związki między historią i literaturą były wielokrotnie przedmiotem rozważań zarówno dziejopisów, jak i pisarzy. Warto do nich wrócić dziś, kiedy szeroko rozumiana przeszłość pod różnymi postaciami jest nie tylko przedmiotem profesjonalnych studiów, ale także zajmuje istotne miejsce w dyskursie publicznym czy kulturze masowej. Najczęściej wraca ona do nas pod postacią pamięci, tego słowa klucza, kumulującego w sobie nadzieje i zagrożenia związane z obecnością przeszłości w naszym życiu. Trwający od dłuższego czasu pamięciowy boom, określany niekiedy mianem „rewanżu pamięci” wobec dominującego przez lata obrazu oficjalnej historii, usankcjonowanego jej pretensjami do naukowości, prowokuje do zadania po raz kolejny pytania o różnice w postrzeganiu przeszłości przez historię i literaturę.W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że istnieją zasadnicze dwa sposoby, przy pomocy których od stuleci próbujemy sobie radzić z otaczającą nas złą i dobrą historią. Pierwszy z nich proponuje historiografia, drugi literatura.Zasadnicza różnica między obiema opowieściami ma charakter zdroworozsądkowy. W świecie narracji historycznej mieszczą się wydarzenia, które się wydarzyły lub według takich czy innych domniemań wydarzyć się miały albo mogły. W narracji literackiej stanowią one domenę zmyślenia, nawet wtedy, kiedy nawiązują do rzeczywistych faktów dziejowych. W tym kontekście przeciwstawienie fikcji i nie-fikcji ma znaczenie konstytutywne.Współczesna historiografia coraz rzadziej odwołuje się do klasycznej, zwanej inaczej korespondencyjną, definicji prawdy, rodem z Arystotelesa, co nie znaczy, że w środowisku historyków wciąż nie można znaleźć wielu jej zwolenników. Częściej jednak badacze gotowi są zaakceptować nieklasyczne definicje prawdy. Odwołują się one albo do idei konsensusu badaczy bądź też do zasady niesprzeczności z istniejącą wiedzą.W powszechnej świadomości środowiska historyków otwiera się więc furtka dla heretycko brzmiącej jeszcze nie tak dawno tezy o pluralizmie prawd. Przekonania, że historia jest taka, jak piszący o niej historyk. W tym kontekście zwraca się uwagę na rozliczne, pozanaukowe uwarunkowania pracy dziejopisa – kulturę, w której został wychowany, reprezentowany przezeń system wartości, polityczne sympatie itp. Coraz więcej zwolenników zdaje się zdobywać pogląd, że prawda jest w dużej mierze konstrukcją historyka, wydobytą z dostępnych świadectw, tworzoną na podstawie obowiązujących w cechu reguł warsztatu historycznego oraz, że łączy się ona z wyborem, odpowiedzialnością, ma zatem wymiar etyczny.Analizowany dualizm obu opowieści o przeszłości jest czymś naturalnym, z czym powinniśmy się pogodzić. Nie oznacza to jednak zgody na utożsamianie ze sobą obu dyskursów czy dowolne ich zastępowanie. Powinniśmy się temu sprzeciwiać w imię nie tylko obrony podważanego obecnie coraz częściej waloru wiedzy naukowej, ale także z przyczyn etycznych. Z tego punktu widzenia można więc nieco prowokacyjnie powtórzyć zasygnalizowaną, towarzyszącą mi tezę, że „historia jest najtrudniejszym sposobem pisania fikcji”.