Literatura a pamięć kulturowa. Obrazoburcze rewitalizacje mitów

Abstract

The article deals with transformations, "creative translations" and iconoclastic uses of a religious symbol. Such treatments are employed with particular inten- sity in the field of literary texts that can be defined as the so-called contemporary apocryphal narrative. Therefore, analysed here are selected works of such "writ- ers-iconoclasts" as Nikos Kazantzakis, José Saramago, or Philip Pullman. These texts, understood as cultural documents, are read from the semiotic perspective, which seems to be particularly useful in the thought of the origins, methods and results of transformation of the symbolic figure of Jesus of Nazareth. Using these methods, one can see the culture-semiotic potential of semantic shifts taking place within the religious symbolism, and thus reflect inidentity-forming mecha - nisms based on nurturing source myths (a phenomenon which also occurs, per- haps somewhat paradoxically, in any act of transgressing a taboo). In the "new gospels", the religious symbol may be translated from the language of the sacred into the profane, thus gaining new semantic potentials while preserving all its traditional meanings and previous readings. In this process of "creative transla- tion" it is subjected to a process of revitalisation, which prevents him from being cast into the "semantic wasteland" and allows for its continued operation in the centre of the cultural universe of meanings.

Artykuł traktuje o przeobrażeniach, „twórczych przekładach” i obrazoburczych użyciach symbolu religijnego. Są to zabiegi stosowane ze szczególną intensywnością w obszarze tych tekstów literackich, które zaliczyć można w poczet tak zwanych współczesnych narracji apokryficznych, dlatego też analizie poddane zostają wybrane dzieła takich „autorów-obrazoburców” jak Nikos Kazantzakis, José Saramago czy Philip Pullman. Teksty te, rozumiane jako dokumenty kultury, odczytywane są z perspektywy semiotycznej, która wydaje się szczególnie przydatna w namyśle nad genezą, sposobami i skutkami transformacji symbolu, jakim jest postać Jezusa z Nazaretu. Stosując wspomniane metody semiotyczne dostrzec można kulturotwórczy potencjał przesunięć znaczeniowych zachodzących w obrębie symboliki religijnej, a tym samym poddać namysłowi mechanizmy tożsamościowotwórcze, opierające się na pielęgnowaniu mitów źródłowych (które to zjawisko zachodzi również, może nieco paradoksalnie, w każdym akcie przekraczania tabu). W „nowych ewangeliach” symbol religijny przekładany bywa z języka sacrum na język profanum, zyskując tym samym nowe potencjały semantyczne, przy jednoczesnym zachowaniu wszystkich swych tradycyjnych znaczeń i poprzednich odczytań. W owym procesie „twórczego przekładu” poddawany jest on procesom rewitalizacji, co chroni go to przed trafieniem w obszar „semantycznych nieużytków” i pozwala na dalsze funkcjonowanie w centrum kulturowego uniwersum znaczeń.