Enterprise as an Institution in Poland

Abstract

Artykuł opisuje przemiany modelu przedsiębiorstwa w kontekście warunków jego funkcjonowania w systemie polityczno-gospodarczym. Dominacja celów politycznych w życiu gospodarczym i społecznym oraz cechy stworzonego po wojnie modelu organizacji społecznej znalazły swoje odbicie w założonym modelu przedsiębiorstwa. Stanowiło ono filię centralnie zarządzanego "państwa-przedsiębiorstwa", a przedsiębiorczość, samofinansowanie i samodzielność były przypisane Centrum polityczno-gospodarczemu. Pozbawione swoich definicyjnych atrybutów, poddane ścisłej kontroli politycznej i administracyjnej, było zmuszone realizować, obok produkcji, narzucone funkcje pozaprodukcyjne (w tym - polityczne). Pełniły one ważną rolę w założonej strategii indoktrynacji ideologicznej i politycznej pracowników i społeczeństwa. Założona wielofunkcyjność rodziła dylematy optymalizacji poszczególnych funkcji (sprzeczność rachunku politycznego i ekonomicznego), wynikające nie tylko z odmiennych logik racjonalności, ale także z negatywnych konsekwencji w postawach i strategiach działań pracowniczych (działania pozorne, partykularyzm, grupy interesu). Racjonalność założonego modelu przedsiębiorstwa jest zastępowana racjonalnością adaptacji w działaniach, zabezpieczającej organizacyjne i grupowe interesy. Niezmienność warunków działania przedsiębiorstwa (gospodarki) wpływała na dużą skuteczność wyuczonych sposobów działań chroniących różne interesy. Stwarzało to poczucie bezpieczeństwa uczestnikom systemu społecznego przedsiębiorstwa (gospodarki), ale jednocześnie hamowało próby wprowadzania zmian. Wszystkie dotychczasowe zmiany, nie zmieniając zasad systemu polityczno-gospodarczego, nie mogły wpłynąć na większą efektywność ekonomiczną przedsiębiorstwa. Istotne bariery reformy gospodarki z 1981 r. stanowią, założone przez centrum, granice identyfikacji socjalistycznego systemu (atrybut centralizacji władzy politycznej i gospodarczej) oraz zakres gotowości ponoszenia kosztów reformy przez pracowników. Wzajemne samoograniczanie interesów stwarza szansę na nowy model przedsiębiorstwa w Polsce (menedżersko-samorządowy).