On some correspondences between the sanskrit and European theory of literature

Abstract

W szeroko rozumianym tle historycznym początkowej niezależności, a w dwu ostatnich stuleciach pewnej odpowiedniości, przedstawiono koncepcje interpretacyjne tyczące trzech różnych spraw dyskusyjnych: 1. Pierwsza dotyczy względnego datowania dwu najwcześniejszych ze znanych nam dzieł teoretycznoliterackich w Indiach. Zawężając daty bezwzględne życia Dandina i Bhamahy do VI i VII w. n. e. (a niewykluczone, iż do przełomu obu wieków) autor opowiada się za współczesnością obu, co — tłumacząc bezimienną między nimi dyskusję — byłoby jednocześnie zgodne z pewnym honorowanym na ogół zwyczajem, wyrażonym expressis verbis przez Rajaśekharę, iż za nieprzystojne uważa się dyskutowanie imienne z żyjącymi autorami; należy dyskutować nie z nimi, ale z ich poglądami. Jednocześnie na podstawie kompozycyjnej precyzji Kdvydadarśi Dandina i Kavyalamkiry Bhamahy i trafności w doborze i układaniu przykładów, co mogłoby świadczyć nie o „jednorazowym”, ale raczej dłużej trwającym powstawaniu obu dzieł — oraz na podstawie rodzajów wypowiedzi o tropie zwanym hetu (przyczyna) i tak samo nazywanym elemencie sylogizmu indyjskiego autor przedstawia następujący obraz ewentualnego kształtowania się obu dzieł, zgodny przecież z indyjską tradycją: Bhamaha stworzył podstawową część swojej teorii wcześniej; Dandin swoje dwie pierwsze części napisał zapewne po nim, w tym o hetu jako o tropie; na to odpowiedzią być mogła część księgi V traktatu Bhamahy. A tę dopiero skomentował znowu Dandin w swej ostatniej księdze (IV wg recenzji madraskiej). 2. Druga dotyczy indyjskich paraleli z zasadniczymi dla europejskiego romantyzmu poglądami. W tym głównie idzie o priorytet uczuć i nastrojów, doznań (przeżyć) estetycznych i koncepcję RASA, co historycznie zbiega się z poznanymi w Europie niewiele wcześniej indyjskimi poglądami tyczącymi języka i językoznawstwa, filozofii, literatury i teorii sztuki, przekazywanymi przede wszystkim przez takich teoretyków i twórców romantyzmu, jak np. bracia Schleglowie, Schelling, Goethe, podobnie zresztą pod koniec wieku, w czasie mody na Indie, Schopenhauera itd.; liczne ślady indyjskich poglądów widoczne są w dziełach tak teoretyków sztuki, jak i twórców angielskich, francuskich, niemieckich czy polskich. 3. Ostatnia sprawa dotyczy analogicznych paraleli czasowo-tematycznych między poznaniem w Europie koncepcji DHVANI a symbolizmem z rozmaitymi formami „mowy nie wprost” w Europie przełomu XIX i XX w. (np. S. Mallarme, S. George) oraz ekspresjonizmem z jego specyficznym wykorzystywaniem niektórych tropów i figur; przy czym nie bez znaczenia wydaje się, iż liczni twórcy i teoretycy tych „czasów byli do tego stopnia zainteresowani Indiami, że studiowali sanskryt, tłumaczyli utwory literackie, poetykę (niech dla przykładu wystarczą w Niemczech F. Rukkert, w Polsce A. Lange, w Wielkiej Brytanii Kipling, Eliot); albo odwracając sprawę: bywało, że tzw. zawodowi indianiści byli jednocześnie uznanymi teoretykami sztuki (jak dla romantyzmu bracia Schleglowie, tak np. w Polsce dla ekspresjonizmu — S. Stasiak, prof. Uniwersytetu Jana Kazimierza, piszący w „Zdroju”). W sumie: autorowi uwag o odpowiedniościach wydaje się słuszne, by w nauce o literaturze europejskiej przejść od enigmatycznych wskazań, że „pewien orientalizm daje się zaobserwować, poprzez „jak” i „którędy” do rzeczowego już „skąd” i „od kogo”, ew. „kto”; co — daleko od tzw. „wpływologii” — mogłoby być wielorako owocne, szczególnie zaś dla indyjskich teoretyków literatury byłoby ich przypomnieniem i właściwym (tj. bez ukrywania) wykorzystaniem ich twórczości.