Problems of genologic typology

Abstract

Przedmiotem niniejszej rozprawy jest typologia gatunków literackich wypływająca z ekspresywnych właściwości przedmiotów genologicznych, a zmierzająca ku systemowemu zorganizowaniu podstaw metodologicznych. Punktem wyjścia dla autora jest teza o ekspresywnych cechach przedmiotów genologicznych, które — w przeciwieństwie do pojęć i nazw genologicznych — pojmuje jako konkretne wyrazowe formacje będące nosicielami substancji gatunkowej istniejącej w konkretnym czasie oraz przestrzeni synchronii i diachronii. Na tej podstawie rozróżnia autor rodzaje oraz gatunki literackie uznając te pierwsze za główną i ogólną bazę ekspresji literackiej. Nie muszą one wszakże mieć konkretnej prawomocności (tzw. prawomocności konkretu); istnieją jako modele literackiego przekazu. W przeciwieństwie do nich — gatunki literackie (lub w ich ramach gatunkowe i stroficzne formy) są konkretnymi nosicielami ekspresywnych właściwości utworów literackich. W ich synchronicznej i diachronicznej organizacji zrealizowane jest i usystematyzowane wszystko to, co jest niezbędne do zrozumienia charakteru i sensu danych dzieł w ich specyficznej (narodowej) oraz ogólnej (ponadnarodowej) możliwości oddziaływania. Autorskie rozumienie gatunku literackiego pokrywa się tu z pojęciem literackiego typu. Autor charakteryzuje gatunek literacki jako środek (w obszarze metodologii), a równocześnie jako formę (w zakresie typologii systemowej) artystycznego odzwierciedlenia rzeczywistości. W ten sposób determinuje funkcję gatunków, która polega wedle niego na typologicznym odzwierciedleniu rzeczywistości (lub określonej . części tej rzeczywistości) dla celów głębszego poznania rozwojowych i ekspresywnych prawidłowości literatury. W dalszej partii szkicu autor charakteryzuje niektóre systematyki genologiczne. Szczegółowiej zajmuje się systematyką Rogera D. Abrahamsa sformułowaną na podstawie całościowych związków zachodzących między formami gatunkowymi, z których wyprowadza sytuacyjno-komunikacyjne typy gatunków w ich oryginalnych (wyjściowych) postaciach. Określając własne formuły typów gatunkowych autor opiera się na próbach systematyzacji Henryka Markiewicza i Czesława Zgorzelskiego. W pracach H. Markiewicza znajduje pewne wskazówki dla strukturalno-typologicznych opisów gatunków na podstawie zróżnicowania typów i pozycji narratora, u Zgorzelskiego zaś znajduje podstawy do rozwojowej dyferencjacji systemu wyrazowego (ekspresywnego). Przywołane wyżej koncepcje sprowadza autor do wzajemnej współzależności i wyprowadza z nich dyrektywy dla genologicznej typologii gatunków w przestrzeni ekspresywnej (tzw. ekspresywnej konfiguracji) liryki i epiki. Do zakresu liryki włącza autor gatunki o charakterze personalnym zmierzające do subiektywności i ekspresyjności. Za podstawową formę przekazu lirycznego uważa pieśń traktując ją jako „wyjściową pozycję pełni lirycznej. W obszarach epiki umieszcza gatunki o charakterze apersonalnym zmierzające do zobiektywizowanej akcji. Na pograniczu powyższych obszarów umieszcza romantyczny liryczno-epiczny poemat, tworzący się na styku zakresu obu rodzajów. Za wektor poszczególnych form gatunkowych można uważać stosunek stałych i zmiennych elementów struktury rodzajowej, wytwarzającej się w ramach rozwojowej zmienności gatunków literackich. Na podstawie tych zjawisk autor określa charakter i miejsce gatunków w danym systemie genologicznym. Hvišč nie uważa tradycyjnego przeciwstawienia liryki i epiki za zjawisko o determinującym znaczeniu. W miejsce tego przeciwstawienia na plan pierwszy wysuwa zjawisko wielorakości gatunków literackich oraz form gatunkowych. Znajduje dla nich orientacyjną i jednocześnie zarazem podstawę w tym, co je wzajemnie przybliża na osi rozwojowej pokrewnych relacji. Użyto tutaj jako elementu wspomagającego identyfikację i klasyfikację tzw. tonalność wypowiedzi literackiej. Na tej podstawie rozróżnić można: 1) gatunki o charakterze pieśniowym, 2) gatunki o charakterze deklamacyjnym, 3) gatunki o charakterze opisowym, 4) gatunki o charakterze narracyjnym, 5) gatunki o charakterze dialogowym. Nie idzie tu bynajmniej o tzw. „czyste” kategorie, lecz o ich wzajemne relacje, o możliwości wzajemnego łączenia jednego typu z drugim, trzecim itd. Właśnie ów fakt jest przyczyną niepowtarzalności oraz oryginalności cech dzieł literackich i jednocześnie organicznego przenikania tych cech do sjużetowo-kompozycyjnej istoty gatunków literackich. W ten sposób powstaje w istocie swojej niewyczerpana i twórcza „gra gatunków” zmierzająca ku przezwyciężeniu tego, co jest, i wytworzeniu tego, „czego tu jeszcze nie było”. Każdy nowy utwór literacki kształtuje się ,,w cieniu” określonego gatunku, wobec którego zajmuje własny stosunek: afirmujący lub kontrowersyjny. Zawsze jednak reprezentuje pewien gatunek ("jest gatunkiem”), co znaczy, że negując jeden (sc. gatunek) afirmuje drugi, niektóre jego cechy, elementy. itp. "W zakresie nazwanych wyżej gatunkowych tonalności istnieje określona liczba gatunkowych typów, które autor — równolegle do wyróżnionych tonalności — dzieli na pięć grup reprezentujących typologiczny system form. Nie idzie zatem o gatunki jako takie, ale o podstawowe formy sprawdzalnego genologicznie ekspresywnego przekazu, wyróżnionego oraz warunkowanego poprzez konfiguracje wyrazowe. Wartości tego systemu nie osłabia fakt, że w konkretnym literackim doświadczeniu dochodzi do stałego splatania się i krzyżowania typów (tzw. synkretyzm gatunkowy) podważających stabilność ich klasyfikacji. Nie idzie też o to, by przysądzić gatunki do danego klasyfikacyjnego schematu, określanego przez obszar ekspresywnej tonalności. $Synkretyzm jest organicznym zjawiskiem rozwojowej i typowej dyferencjacji gatunków, tworzy pomost między strukturą dzieła literackiego a ogólnym systemem ekspresji, jest przejawem zwiększonej aktywności dzieł w sytuacji komunikacyjnej. Skoro w genologii literackiej uważa się stale jeszcze synkretyzm gatunków za problem najważniejszy (jako fakt eliminujący klasyfikację genologiczną), można podziału gatunków dokonać właśnie poprzez uwzględnienie ich krzyżowania i splatania się, szukając w ich ekspresywnej substancji odpowiedzi na pytanie — w jaki sposób, za pomocą jakich środków i dlaczego poszczególne gatunki wzajemnie się splatają, krzyżują, przesuwają z jednej struktury do drugiej itd. Z tego punktu widzenia pojmuje autor powyższą systematykę genologiczną jako ramową i pomocniczą pozwalającą badaczowi przechodzić na drodze indukcji z niższych wytworów gatunkowych na wyższe, od pojedynczych systemów zaś zmierzać do typologii form gatunkowych.