Два типа чешского сатирического романа начала 20-х годов

Abstract

Dokonana w tej rozprawie analiza pozwoliła nam stwierdzić, że utwór J. Haška Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej to burleskowa powieść-epopea XX wieku. W konstrukcji tej powieści są umiejętnie spożytkowane, zebrane i rozwinięte tradycje europejskiej powieści satyrycznej doby renesansu, powieści XVIII wieku, powieści łotrzykowskiej — pikareski o charakterze w pewnym stopniu społeczno-historycznym; postać Szwejka wciela w niej tradycje literackiego błazna, mieszczucha z czeskiej powieści i „głupka” z ludowych bajek (podobnie jak w folklorze czas „zewnętrzny” Szwejka jest czasem kolejnych „przygód”, a czas „przypadków” i czas „wewnętrzny” to czas jego samozachowania i autoidentyczności). W powieści środkami technicznymi satyry są: trawestacja, parodia, satyryczna hiperbola, błazenada, groteska, stop patosu ż pospolitością i wulgarnością. Postacie pierwszego i drugiego planu w utworze zbudowane są na zasadzie parodii i spospolitowania sięgającego karykatury. Stosunki pomiędzy panem i sługą zostały ukształtowane na zasadzie trawestacji. Hašek prezentuje się w swoim dziele jako solidny dokumentalista; posługuje się obficie i równocześnie zarówno autentycznym dokumentem. jak i dokumentem stylizowanym, a to dla ośmieszenia samej zasady dokumentalizmu w beletrystyce, kreując jego parodię. Parodiuje chwyty narracyjne posługując się stylem wzniosłym, asocjacją myśli, sentencjami i formami moralizatorskimi. Stosunki pomiędzy autorem a czytelnikiem zostały oparte na zasadzie trawestacji; „kod” odnośny do utworów o wojnie ulega nieustannie burzeniu. Humor stanowi formę działalności społecznej bohatera skierowanej przeciwko istniejącym instytucjom społecznym i moralnym, a to w celu ich radykalnej zmiany. Przemysłowa produkcja cnoty I. Hausmanna — to intelektualna powieść-pamflet, która łączy tradycje kilku gatunków satyrycznych, filozoficznych i naukowo-fantastycznych, a która jest równocześnie polemiką z ich regułami. Twórczym czynnikiem struktury tej powieści jest dokumentalność zbliżona do karykatury (sens ujęty w przesadzie, w skondensowaniu, w satyrycznej hiperbolizacji). Satyra Hausmanna jest stale ukierunkowana nie tylko przeciw życiu społeczności mieszczańskiej, ale także przeciw wszystkim formom ideologii, która usprawiedliwia i gloryfikuje to życie. To właśnie uzasadnia panującą w powieści zasadę parodii. Autor parodiuje styl oratorski: patetyczne dyskursy pseudonaukowe; parodiuje wszystkie gatunki publicystyczne: artykuły, felietony, kronikę sportową i sądową, informacje, reklamy i recenzje; parodiuje rozmaite gatunki literackie: poemat, hymn, pieśń, nowelę psychologiczną, opowieść biograficzną, powieść detektywistyczną. Ośmieszone tu zostały rozmaite literackie środki artystyczne: naturalistyczne opisy, zasady dokumentalizmu, styl „telegraficzny”, techniki ekspresjonizmu. Autor utrzymuje jednolitość heterogenicznych cząstek powieści dzięki wyrazistości wątku fabularnego, a także dzięki ścisłości i naukowej jasności w wykładzie swojej czołowej myśli przewodniej. Porównanie różnych powieści lat dwudziestych dowodzi wiary pisarzy czeskich w możliwość przebudowy świata i ich zrozumienia systemu stosunków historycznych i społecznych, co nadaje ich ostrej i bezlitosnej satyrze charakter optymistyczny.