Mythos und Mythologie bei Thomas Mann und Bolesław Prus
Abstract
W rozprawie omówiono zagadnienie mitu i mitologii oraz ich funkcji literackiej
na podstawie porównania powieści Bolesława Prusa Faraon i dwóch ostatnich tomów tetralogii o Józefie Tomasza Manna. Jedno i drugie dzieło przedstawia
"wycinek z historii dawnego Egiptu, u Prusa z głównym bohaterem Ramzesem XIII,
'a u Tomasza Manna z faraonem Echnatonem. Zarówno jedna, jak i druga powieść
powstała w wyniku określonej sytuacji społeczno-politycznej obu krajów. Fakt ten
rzutuje na strukturę charakterologiczną bohatera w ten sposób, że Ramzes Prusa
jest poniekąd wojownikiem „powstańcem”, Echnaton Manna zaś zaopatrzony został
we wszystkie właściwości zmęczonego filozofa w stylu „Buddenbroocka”, któremu
leży na sercu sprawa przeprowadzenia zmian społeczno-politycznych w oparciu
o odnowienie i stworzenie nowego mitu o Atonie, prawzorze bóstwa słońca opromieniającego
światłem zarówno Egipcjan, jak i inne narody. Są to tendencje na
wskroś pojednawcze, pokojowe młodego władcy, walczącego z wojowniczą tradycją
spod znaku kultu boga Amona, którego nosicielem była kasta kapłańska
reprezentująca reakcyjne, konserwatywne tendencje. Zarówno Ramzes, jak i Echnaton
przenoszą stolicę państwa egipskiego, by osłabić pozycje wstecznej kasty
kapłańskiej.
Życie codzienne starożytnego Egiptu opisane w obu dziełach toczy się według
ustalonego porządku święta kultu zmarłych, którego celebrowanie ustaliły mityczne
wyobrażenia utrwalone w zastygłych, sformalizowanych przepisach (zgodnie z dokumentacją badań archeologicznych). Prus wmontowuje nawet autentyczne
teksty hymnów, czego brak u Tomasza Manna.
W interpretacji mitu widzimy u obu autorów zasadniczą różnicę, którą warunkują
odmienne założenia dzieła, jak i tradycje kulturowo-literackie Polski
i Niemiec. Centralnym zagadnieniem powieści Prusa jest mechanizm władzy, który
nurtował autora w obliczu klęsk powstań narodowych. Mityczny obraz świata
warunkuje sposób przedstawienia obyczajowości, stylu życia, a wiara — w myśl
poglądów Oświecenia — jest narzędziem władzy utrzymującym w ryzach zarówno
Egipcjan, jak i podbite ludy. Kulty są dla władców zbyt prymitywne, tak że
hołdują oni raczej poglądom „deistycznym”. Centralnym problemem cyklu mannowskiego
jest mechanizm powstania, a później przetwarzania mitu w głowach ludzi
i jego funkcji w procesie kształtowania bytu społecznego. Tomasz Mann integruje
całą tradycję nauki niemieckiej począwszy od Herdera aż po Diltheya
i współczesnych mu przedstawicieli „Geistesgeschichte”, religioznawców i teoretyków
literatury.
Obserwuje się szczególny wpływ na Manna poglądów teoretycznych dotyczących
kształtowania się mitu, jego ustawicznych zmian, pojmowanie go jako
żywej, zmiennej „materii” ukształtowanej na wzór szklanego kesonu, który zamyka
nurka w pewnej określonej przestrzeni, będącej dla niego światem, zapewnia mu
bezpieczeństwo, a jednocześnie jest tą lupą, poprzez którą nurek widzi przeobrażenia
otaczającego go Świata. Karl Kerenyi nazywa żywą „materię” procesu powstawania
mitu „mitologemem”, natomiast przetwarzanie wszystkich mitów „mitologią”.
Nauka obszaru języka niemieckiego odróżnia mit od mitologii, przy czym poglądy
na te problemy są zróżnicowane. Mit jest żywą, zmienną „materią” o charakterze
poetyckim, mitologię traktuje się jako naukowy opis zbioru mitów
i ich przemian. Mit rozumiany jest równocześnie jako uogólnienie doświadczeń
ludzkich i właściwych mechanizmów psychicznych. Dlatego też wielu teoretyków
literatury i pisarzy (jak np. Hermann Broch) żąda od powieści współczesnej stworzenia
mitu naszej epoki.
Mit wkomponowany jako jeden ze środków oddziaływania władzy daje w efekcie
na konkretnym przykładzie Faraona zwartą konstrukcję powieści realistycznej.
Mit jako centrum uwagi autora daje jak w przypadku Tomasza Manna
strukturę otwartą, ponieważ ciężar gatunkowy jest umiejscowiony w centrum
świadomości bohaterów, a akcja jest sprawą drugorzędną, jest pretekstem do
przedstawienia kształtowania się mitu.
Collections