Mythos und Mythologie bei Thomas Mann und Bolesław Prus

Abstract

W rozprawie omówiono zagadnienie mitu i mitologii oraz ich funkcji literackiej na podstawie porównania powieści Bolesława Prusa Faraon i dwóch ostatnich tomów tetralogii o Józefie Tomasza Manna. Jedno i drugie dzieło przedstawia "wycinek z historii dawnego Egiptu, u Prusa z głównym bohaterem Ramzesem XIII, 'a u Tomasza Manna z faraonem Echnatonem. Zarówno jedna, jak i druga powieść powstała w wyniku określonej sytuacji społeczno-politycznej obu krajów. Fakt ten rzutuje na strukturę charakterologiczną bohatera w ten sposób, że Ramzes Prusa jest poniekąd wojownikiem „powstańcem”, Echnaton Manna zaś zaopatrzony został we wszystkie właściwości zmęczonego filozofa w stylu „Buddenbroocka”, któremu leży na sercu sprawa przeprowadzenia zmian społeczno-politycznych w oparciu o odnowienie i stworzenie nowego mitu o Atonie, prawzorze bóstwa słońca opromieniającego światłem zarówno Egipcjan, jak i inne narody. Są to tendencje na wskroś pojednawcze, pokojowe młodego władcy, walczącego z wojowniczą tradycją spod znaku kultu boga Amona, którego nosicielem była kasta kapłańska reprezentująca reakcyjne, konserwatywne tendencje. Zarówno Ramzes, jak i Echnaton przenoszą stolicę państwa egipskiego, by osłabić pozycje wstecznej kasty kapłańskiej. Życie codzienne starożytnego Egiptu opisane w obu dziełach toczy się według ustalonego porządku święta kultu zmarłych, którego celebrowanie ustaliły mityczne wyobrażenia utrwalone w zastygłych, sformalizowanych przepisach (zgodnie z dokumentacją badań archeologicznych). Prus wmontowuje nawet autentyczne teksty hymnów, czego brak u Tomasza Manna. W interpretacji mitu widzimy u obu autorów zasadniczą różnicę, którą warunkują odmienne założenia dzieła, jak i tradycje kulturowo-literackie Polski i Niemiec. Centralnym zagadnieniem powieści Prusa jest mechanizm władzy, który nurtował autora w obliczu klęsk powstań narodowych. Mityczny obraz świata warunkuje sposób przedstawienia obyczajowości, stylu życia, a wiara — w myśl poglądów Oświecenia — jest narzędziem władzy utrzymującym w ryzach zarówno Egipcjan, jak i podbite ludy. Kulty są dla władców zbyt prymitywne, tak że hołdują oni raczej poglądom „deistycznym”. Centralnym problemem cyklu mannowskiego jest mechanizm powstania, a później przetwarzania mitu w głowach ludzi i jego funkcji w procesie kształtowania bytu społecznego. Tomasz Mann integruje całą tradycję nauki niemieckiej począwszy od Herdera aż po Diltheya i współczesnych mu przedstawicieli „Geistesgeschichte”, religioznawców i teoretyków literatury. Obserwuje się szczególny wpływ na Manna poglądów teoretycznych dotyczących kształtowania się mitu, jego ustawicznych zmian, pojmowanie go jako żywej, zmiennej „materii” ukształtowanej na wzór szklanego kesonu, który zamyka nurka w pewnej określonej przestrzeni, będącej dla niego światem, zapewnia mu bezpieczeństwo, a jednocześnie jest tą lupą, poprzez którą nurek widzi przeobrażenia otaczającego go Świata. Karl Kerenyi nazywa żywą „materię” procesu powstawania mitu „mitologemem”, natomiast przetwarzanie wszystkich mitów „mitologią”. Nauka obszaru języka niemieckiego odróżnia mit od mitologii, przy czym poglądy na te problemy są zróżnicowane. Mit jest żywą, zmienną „materią” o charakterze poetyckim, mitologię traktuje się jako naukowy opis zbioru mitów i ich przemian. Mit rozumiany jest równocześnie jako uogólnienie doświadczeń ludzkich i właściwych mechanizmów psychicznych. Dlatego też wielu teoretyków literatury i pisarzy (jak np. Hermann Broch) żąda od powieści współczesnej stworzenia mitu naszej epoki. Mit wkomponowany jako jeden ze środków oddziaływania władzy daje w efekcie na konkretnym przykładzie Faraona zwartą konstrukcję powieści realistycznej. Mit jako centrum uwagi autora daje jak w przypadku Tomasza Manna strukturę otwartą, ponieważ ciężar gatunkowy jest umiejscowiony w centrum świadomości bohaterów, a akcja jest sprawą drugorzędną, jest pretekstem do przedstawienia kształtowania się mitu.