Citation, commentaire et autocommentaire du narrateur. Remarques sur la poétique du texte écrit

Abstract

Punktem wyjścia do analiz przedstawionych w artykule jest teza o specyficznym funkcjonowaniu komunikatów pisanych. Jeśli w przypadku komunikacji mówionej koherencja semantyczna tekstu jest chroniona przez sytuację nadawczo-odbiorczą, charakteryzującą się maksymalną współobecnością pozajęzykowych elementów procesu komunikacji (nadawca, odbiorca, kontakt, kosytuacja i interferujące z językowym przekazy mimiczne oraz gestualne), to komunikat pisany może funkcjonować poza pierwotną sytuacją nadawczo-odbiorczą, która niejako ulega rozproszeniu w czasie i przestrzeni. Tekst pisany, w przeciwieństwie do mówionego. może być włączany w niezliczoną ilość układów odbiorczych, których kształtu nadawca nie potrafi przewidzieć. Fakt ten stanowi dla przekazu groźbę semantycznej rozsypki. Istnienie jednak literatury pisanej świadczy. że przekazy tego typu pełnią swą rolę nośników informacji, co skłania, by szukać tych ich wyznaczników strukturalnych, które pozwalają im funkcjonować poza pierwotnymi układami nadawczo-odbiorczymi. Uczynione to zostało poprzez analizę siatki stosunków mownych w tekstach powieściowych. Tekst powieściowy rozpada się na dwa wielkie ciągi wypowiedzeniowe: 1. jednogłosowy ciąg wypowiedzi narratorskiej; 2. wielogłosowy ciąg wypowiedzi bohaterów powieściowych, które funkcjonują w wypowiedzi narratorskiej na zasadzie cytatów. Okazuje się jednak, że narrator nie ogranicza się do biernego cytowania replik. Opatruje je komentarzem, którego zadaniem jest ponowne włączenie repliki cytowanej w jej pierwotną sytuację nadawczo-odbiorczą, z której została „wyjęta”. Komentarz narratorski do cytowanych wypowiedzi pełni tu pięć zasadniczych funkcji: 1. autoryzującą (wskazanie „prawdziwego? nadawcy); 2. adresującą (wskazanie właściwego odbiorcy); 8. weryfikującą (wypowiedź narratora dotyczy tego samego fragmentu rzeczywistości, co replika, i bądź podważa, bądź potwierdza komunikowane przez nią treści); 4. kontaktującą (wskazanie na rodzaj kontaktu); amplifikującą (rekonstrukcja cech ekspresywno-impresywnych cytowanej wypowiedzi). Oczywiście owo włączanie repliki w pierwotną sytuację nadawczo-odbiorczą odbywa się na zasadzie werbalizacji jej niejęzykowych elementów w komentarzu narratorskim. Narrator powieściowy ma prawo do autokomentarza. Inaczej mówiąc, często werbalizuje pierwotny układ nadawczo-odbiorczy między nim a wirtualnym czytelnikiem. Autokomentarz narratorski pełni w zasadzie (lub może pełnić) te same funkcje, co komentarz do replik, z wyłączeniem wszakże komentarza amplifikującego, który naruszyłby logikę sytuacji mówienia. Rekonstrukcja ekspresji własnego wypowiedzenia jest możliwa, gdy chodzi o osiągnięcie efektów groteskowych. Wachlarz funkcji pełnionych przez autokomentarz: poszerzyć można o funkcję metaliteracką; występuje ona w tzw. powieściach autotematycznych. Dystrybucja funkcji zarówno w komentarzu do przytoczeń, jak i w autokomentarzu narratorskim nie jest na terenie gatunku powieściowego jednakowa. Przeciwnie, charakteryzuje ona historyczną zmienność poetyk powieściowych. Jednak na terenie wszystkich powieści komentarz i autokomentarz pełnią jedną podstawową funkcję - chronią pisany tekst przed semantycznym rozpadem.