Krótka opowieść o castrum Chancin, które na metallum stało

Abstract

In 2013–2014, rescue archaeological research was carried out at the castle and in the town of Chęciny prior to the commencement of revitalisation works. During the research, previously unknown remains were discovered: a free-standing brick tower surrounded by a wall (Wenceslaus II – Bishop Muskata). The existence of a keep with a hypocaustum furnace (Casimir the Great) was also confirmed, while the element of the castle complex preserved to this day – formerly considered the oldest (the Great House) – should, in light of the new findings, be reinterpreted as a late medieval building (the Jagiellonian era). These discoveries allow for a fresh perspective on the history and architectural development of the castle, particularly regarding its origins and functions.Knowledge of local minerals was generally derived from a variety of sources. Information about research, exploration, and processing of mineral resources was recorded, among others, in royal grants and chronicles, as well as in the earliest historical and geographical descriptions of the country. Many economically important minerals were known before the formation of the Polish state. This applied mainly to brine in Bochnia and Wieliczka; flint, especially from the Ostrowiec Świętokrzyski region; iron ore, chiefly in the Świętokrzyskie area; natural dyeing raw materials; building stones; erratics in the north; and limestone and sandstone in the south.In the twelfth century, deposits of precious metals and other natural resources were sought in Silesia, Bohemia, and Lesser Poland. This activity was undertaken primarily by newcomers from Germany and Flanders, organised under the so-called “mining freedom”, with strong support from local rulers and powerful ecclesiastical lords eager to increase their revenues. In terms of legal organisation, Jihlava initially set the standard (the Jihlava mining law was written around 1248, during the reign of the last great Přemyslids, Wenceslaus I and Ottokar II of Bohemia), but it was later surpassed by the chief centre of silver mining in Bohemia – Kutná Hora – with the mining law of Wenceslaus II (Constitutiones iuris metallici Venceslai II). The beginnings and development of mining in Poland are of fundamental importance for the history of the town and castle of Chęciny.It may be argued that Wenceslaus II was the founder of the mining centre, relying on a royal economic and legal framework. In this context, the construction of the castle with its symbolic tower – an architectural dominant for those who managed and guarded the mining centre within the royal domain – is of particular significance. It is also reasonable to assume that the development of mining and metallurgy preceded the town’s formal foundation (the year 1325 is generally accepted, based on the privilege granted by Władysław Łokietek for the village of Rykoszyn, in distrctu civitatis nostre Chancin). The Chęciny mining centre likely operated from the late thirteenth or early fourteenth century until around 1660 (the Swedish Deluge), though activity diminished in the later phase.According to geologists, in the early period the chief resource extracted was not copper or lead but rather small amounts of silver present as admixtures in those ores; only later was attention turned to coloured metals.Mining was conducted by means of vertical shafts and by cutting longitudinal trenches into the slopes. Horizontal mine galleries (adits) were probably constructed along these trenches. One such crosscut can be seen on the northern slope of Castle Hill, extending from the castle ruins to the parish church.The mystique of the mountain-mine shaped the religious life of the miners, traces of which can be found in mythology and historical mining literature. There are no historical records confirming Queen Bona’s presence at the castle in Chęciny, yet the “spirit of Bona” is said to haunt its walls to this day – a legend that remains the most famous in popular perception.In the mythology of many cultures, regardless of time and place, there exists the belief that minerals belong to the sacred Mother Earth and that ores ripen within her like embryos. Miners extracting ores disrupt the natural prenatal process, assisting the mother (Earth) “to give birth prematurely,” while smelters and blacksmiths – the “lords of fire” – transform the “embryo” into another state by perfecting the “spiritualised” matter. The legend of Queen Bona thus becomes a kind of mimesis of the miner’s “Lady,” personifying a natural phenomenon. Mythic thinking, pictorial in essence, is characterised by its inherent metaphorical nature. Myth always conceals its meaning – for there is no myth without metaphor.The town of Chęciny enjoyed the special protection of King Casimir the Great, to whom the parish church of St Bartholomew and St Hedwig and the Franciscan monastery are attributed. In its earliest phase, the castle served as a mining stronghold safeguarding the royal ore-mining regalia. Comparable mining castles existed elsewhere in Central and Eastern Europe: at Wieliczka, Olkusz–Rabsztyn, Złotoryja–Rokitnica; during the reign of Wenceslaus II at Kutná Hora; and at Zlaté Hory–Edelštein, Leuchenstein, Kremnica, and Banská Bystrica.

W latach 2013–2014 przeprowadzono ratownicze badania archeologiczne na zamku i w mieście Chęcinach przed wykonaniem prac budowlanych tzw. rewitalizacji.W trakcie badań zamku odkryto dotychczas nieznane relikty architektoniczne samodzielnie stojącej murowanej wieży otoczonej murem (Wacław II – biskup Muskata). Kolejno stwierdzono funkcjonowanie pałacu donżonu z piecem typu hypocaustum (Kazimierz Wielki), a zachowany do dzisiaj element zespołu zamkowego, uznawany do tej pory za najstarszy (Dom Wielki), w świetle nowych badań należy interpretować jako budowlę z okresu późnego średniowiecza (doby Jagiellonów).Odkrycia te pozwalają na nowe spojrzenie na historię i rozwój architektoniczny zamku w aspekcie jego genezy i funkcji.Ogólnie rzecz traktując, należy stwierdzić, że na wiedzę o krajowych kopalinach złożyły się różne typy przekazów. Informacje o badaniach, eksploracji i przeróbce surowców mineralnych zapisywano m.in. w nadaniach monarszych oraz w kronikach, pierwszych opisach kraju w ujęciu historycznym i geograficznym. Wiele kopalin o znaczeniu gospodarczym znano przed ukształtowaniem się polskiej państwowości. Dotyczy to głównie solanek w Bochni i Wieliczce, krzemienia, zwłaszcza z okolic Ostrowca Świętokrzyskiego, rud żelaza, głównie w regionie świętokrzyskim, naturalnych surowców farbiarskich, kamieni budowlanych, na północy eratyków, a na południu wapieni i piaskowców.W XII w. na Śląsku, w Czechach i Małopolsce poszukiwano złóż metali szlachetnych oraz innych bogactw naturalnych. Dokonywali tego głównie przybysze z Niemiec i Flandrii zorganizowani na tzw. „wolności górniczej”, przy energicznym poparciu miejscowych władców oraz wielkich panów duchownych dążących do podwyższenia swych dochodów.W znaczeniu organizacji prawnej przodowała tu początkowo Jihlava (igławskie prawo górnicze spisane około 1248 r. za czasów ostatnich wielkich Przemyślidów, Wacława I i Przemysła Otokara II), która została wyprzedzona przez główny ośrodek wydobycia srebra w Czechach, a mianowicie Kutną Horę z kolejnym prawem górniczym Wacława II (Constitutiones iuris maetallici Venceslai II).Początek i rozwój górnictwa w Polsce ma podstawowe znaczenie dla dziejów miasta i zamku Chęciny. Można postawić tezę, że założycielem ośrodka górniczego, w oparciu o królewską bazę ekonomiczną i prawną, był Wacław II. W tym kontekście niewątpliwe znaczenie ma budowa zamku o symbolicznej wymowie wieży, jako dominanty architektonicznej tych, którzy zarządzali i strzegli ośrodka górniczego w domenie królewskiej.Zasadne jest twierdzenie, że rozwijające się górnictwo i hutnictwo wyprzedziły lokację miasta (przyjmuje się rok 1325, przywilej Władysława Łokietka wydany dla wsi Rykoszyn in districtu civitatis nostrae Chancin). Chęciński ośrodek górniczy mógł funkcjonować od przełomu XIII–XIV w. do około 1660 r. (potop szwedzki), pod koniec z mniejszym natężeniem eksploracji.Według geologów w początkowym okresie wydobycia (górnictwa) głównym kruszcem nie była miedź i ołów, lecz domieszki srebra towarzyszące w niewielkich ilościach tym rudom, a dopiero później zwrócono się ku metalom kolorowym. Wydobycie odbywało się poprzez szyby eksploatacyjne oraz metodą wykopania podłużnego rowu, przekopu po stoku wzgórza. Wzdłuż niego zapewne budowano poziome chodniki kopalniane (sztolnie). Taki przekop czytelny jest na północnym zboczu Góry Zamkowej, który ciągnie się od ruin zamku aż do kościoła parafialnego.Mistyka góry-kopalni kształtowała zachowania religijne górników, które można odnaleźć w mitologii i historycznej literaturze górniczej.Brak jest źródeł historycznych potwierdzających obecność królowej Bony na zamku w Chęcinach, pomimo tego do dziś „duch Bony” wędruje po zamkowych murach. Legenda ta to najbardziej znane podanie w odbiorze społecznym.W mitologii większości kultur, bez względu na czas i miejsce, panuje przekonanie, iż minerały należą do sakralnej Matki-Ziemi, a rudy dojrzewają w jej wnętrzu niczym embriony. Górnicy kopiący rudy naruszają naturalny proces okresu prenatalnego, pomagają matce (ziemi), „aby porodziła wcześniej”, zaś hutnik i kowal, „panowie ognia”, pozwalają na transmisję w inny stan „embriona” przez doskonalenie „uduchowionej” materii.Legenda o królowej Bonie staje się swoistą mimesis górniczej „Damy” jako spersonifikowane zjawisko przyrodnicze. Myślenie mityczne, obrazowe w swej istocie, charakteryzuje się właściwą sobie metaforycznością. Mit stale skrywa swe znaczenie – nie ma mitu bez metafory.Miasto cieszyło się szczególną opieką króla Kazimierza Wielkiego, albowiem jemu przypisuje się fundację kościoła farnego pod wezwaniem św. Bartłomieja i św. Jadwigi oraz klasztoru franciszkanów.Zamek chęciński w swej najstarszej fazie spełniał funkcję zamku górniczego strzegącego regale królewskiego kopalnictwa kruszcowego. Analogicznie jak inne zamki górnicze w Europie Środkowo- wschodniej: Wieliczka, Olkusz – zamek Rabsztyn, Złotoryja – zamek Rokitnica, za czasów Wacława II – Kutna Hora, Zlaté Hory – zamek Edelštein i Leuchenstein, dalej Kremnica, Bańska Bystrzyca.