Problem umocnień obronnych Oświęcimia w wyniku badań archeologicznych przeprowadzonych w 2023 i 2024 r.

Abstract

Oświęcim first appeared in historical records in 1179. In 1284, a mayor was mentioned, which may indicate that the town already possessed town privileges. Its development accelerated when, following the division of the Cieszyn demesne, it became the seat of Prince Władysław in 1316.Scholars speculate that Oświęcim may once have been encircled by defensive walls, though the surviving sources are scarce and ambiguous. In 1563, a special liquor excise tax was imposed, intended for the completion of the brick perimeter, and the work was still in progress in 1572. A map from 1563, Ducatus Oswieczensis et Zatoriensis, depicts Oświęcim as enclosed by walls with towers rising above them, while the gatehouses contained single-room chambers above the passageways.Although no remains of the brick fortifications have yet been discovered, fragments of the town moat have been identified in several locations. The moat is thought to have been about 6 metres wide and 1.5 metres deep. According to A. Przybylok’s hypothetical reconstruction of the defensive perimeter, they should be expected along Sienkiewicza Street, outside the area of “our” investment. Przybylok also suggested that, in order to reduce earthworks, natural watercourses and slopes were often utilised in Upper Silesian urban centres – probably including Oświęcim – when constructing moats.The archaeological findings raise two key questions. The first concerns the actual extent of the medieval town. The moat functioned not only as a defensive structure but also as a boundary demarcating an area governed by different laws than the surrounding non-urban land, which was likely used for agriculture, horticulture, or animal husbandry. These divisions persisted even after the moat had been filled in, as shown by the path or street marked on maps from 1845 and 1884. The second question is whether Oświęcim ever possessed a complete brick defensive circuit. The town is situated on a hill, rising more than 10 metres above the surrounding terrain. It is therefore possible that the fortifications were limited to the gateways, while the moat and the natural elevation provided sufficient protection for the inhabitants.

Oświęcim pojawia się po raz pierwszy w źródłach historycznych w 1179 r. W 1284 r. wymieniono wójta, co może oznaczać, iż Oświęcim posiadał już prawa miejskie. Rozwój ośrodka przyspieszył jego awans na stolicę księcia Władysława w 1316 r., po podziale dominium cieszyńskiego.Badacze przypuszczają, iż Oświęcim mógł być otoczony murami obronnymi. Przekazy są nieliczne i enigmatyczne. Ustanowiony specjalny podatek czopowy w 1563 r. przeznaczyć miały władze miasta na ukończenie murowanego obwodu. Prace trwały jeszcze w 1572 r. Według mapy z 1563 r. Ducatus Oswieczensis et Zatoriensis Oświęcim otaczały mury i wyższe od nich baszty, a w budynkach bramnych nad przejazdem mieściły się jednoizbowe pomieszczenia.Relikty murowanych umocnień nie zostały dotychczasowo odkryte, za to w kilku miejscach natrafiono na fragmenty fosy miejskiej. Miała ona mieć około 6 m szerokości i 1,5 m głębokości. Według hipotetycznej rekonstrukcji przebiegu obwodu obronnego A. Przybyloka należałoby ich się spodziewać wzdłuż ul. Sienkiewicza, poza terenem „naszej” inwestycji. Badacz ten sugerował, iż przy budowie fosy, aby zminimalizować nakład prac ziemnych, wykorzystano w różnych ośrodkach miejskich Górnego Śląska naturalne cieki i skarpy, w tym również prawdopodobnie i w Oświęcimiu.Po badaniach archeologicznych nasuwają się dwa pytania. Pierwsze – jaką faktycznie powierzchnię zajmowało średniowieczne miasto. Fosa była nie tylko obiektem obronnym, ale jednocześnie granicą miasta, gdzie obowiązywały odrębne prawa niż na obszarze pozamiejskim, który zapewne wykorzystywano pod rolnictwo lub ogrodnictwo czy hodowlę. Podziały te, nawet po zasypaniu fosy, nadal obowiązywały, o czym świadczy ścieżka czy też uliczka zaznaczona na planach z 1845 i 1884 r. Drugie – czy Oświęcim posiadał pełny murowany obwód obronny. Miasto usytuowane jest na wzgórzu, o znacznym, nawet powyżej 10 m przewyższeniu w stosunku do otaczającego terenu. Być może umocnienia obronne ograniczono tylko do przejazdów bramnych. Prawdopodobnie fosa i przewyższenie wystarczyły do zabezpieczenia mieszkańców.